Έφυγε από τον μάταιο κόσμο χωρίς να αλλάξει θαρρώ κανέναν με τα σωστά η λάθος σχόλια του

Είχα ένα φίλο καλό. Έφυγε πριν λίγο καιρό από τον μάταιο κόσμο. Είχε αστική καταγωγή και κουλτούρα ανάλογη και είχε, εμπειρικά μάλλον και από τη φύση του,  πολύ καλό γούστο και καλό «μάτι». Έβλεπε την καλή τέχνη. Είχε όμως ένα ελάττωμα.  Άμα του έδειχνες κάτι αμέσως έψαχνε να βρει το λάθος, το πρόβλημα, το αδύναμο σημείο του, κάτι που δεν έστεκε. Κι έμενε σε αυτά και δεν τα συνταίριαζε με κάτι θετικό αφού όλοι γνωρίζουν πως τίποτα δεν είναι ολότελα σκάρτο τον κόσμο. Πολλοί άνθρωποι, ιδιαίτερα στις μέρες μας, είναι σαν τον φίλο που έφυγε πρόσφατα. Έτσι κι εκείνος μίλαγε και έλεγε τα σχόλια του χωρίς να σκεφτεί πώς πίσω απο όσα φτιάχνουν οι άνθρωποι υπάρχει μια ψυχή που πόνεσε, που ελπίζει να λάβει λίγη χαρά, λίγη αναγνώριση που θα στηρίξει την αυτοεκτίμηση, την αξιοπρέπεια, κάτι. ...

Κάθε σχήμα και κάθε μορφή γεννιέται μέσα από μια μακρόσυρτη διαδρομή στην οποία η ζωή, το ήθος, ο τρόπος κατανόησης των σχέσεων προσπαθεί να βρει μορφές για να χωρέσει και να φανερωθεί ώστε να γίνει κοινωνήσιμη και μεθεκτή.

Διαβάζω συχνά τελευταία διάφορες αναρτήσεις από φίλους αλλά και «ανθρώπους  των γραμμάτων και των τεχνών» σχετικά με τη σχέση τους με το Βυζ?ντιο και τον πολιτισμό του. Συχνά πολλοί «από τον φόβο των Ιουδαίων» , θαρρώ, υποστηρίζουν πως δέχονται τη βυζαντινή τέχνη ως αισθητικό γεγονός εμμέσως, υποθέτω, φροντίζοντας να διαχωρίσουν τη θέση τους πως δεν έχουν,  ούτε θέλουν να έχουν σχέση με τις πηγές που δημιούργησαν τον πολιτισμό του Βυζαντίου και κυρίως την Χριστιανική θεολογία και βιοτή. Κι αυτό «για τον φόβο των Ιουδαίων», των γνωστών διαφωτισμένων που χάριν κάποιας απελευθέρωσης από αυθεντίες και δόγματα  δεν αναγνωρίζουν στους άλλους το δικαίωμα  σε άλλη πίστη ή πολιτισμική ετερότητα παρεκτός της Δυτικής κουλτούρας. Ετούτη η στάση όμως είναι αλλόκοτη και δεν μπορεί να έχει ισχύ και...

«Υπάρχουν, ευδιάκριτα για όσους έχουν μάθει να διαβάζουν την ευμορφία και ασχήμια των πραγμάτων του κόσμου, σημάδια από τα αγγίγματα των άλλων πάνω στα κορμιά και στες ψυχές»

Όλα τα σώματα φέρουν σημάδια, σημάδια από πτώσεις της παιδικής ηλικίας, από χτυπήματα εσκεμμένα συνομηλίκων, από θυμωμένα χτυπήματα ανώριμων γονιών, από πληγές ζηλόφθονων φίλων και κακόβουλων εχτρών. Όλα τα σώματα έχουν σημάδια από πληγές που πέρασαν και από άλλες που δεν θεραπεύτηκαν ποτέ. Υπάρχουν όμως κι άλλα σημάδια στα σώματα των ανθρώπων που δεν οφείλονται σε χτυπήματα και σε πληγές. Υπάρχουν, ευδιάκριτα για όσους έχουν μάθει να διαβάζουν την ευμορφία και ασχήμια των πραγμάτων του κόσμου, σημάδια από τα αγγίγματα των άλλων πάνω στα κορμιά και στες ψυχές. Μπορεί να δει κανείς τις ροές των δακρύων του παράπονου επάνω σε σκαμμένα μάγουλα, μπορεί να δει τις χαρακιές της αγωνίας σε μέτωπα όσων παιδεύτηκαν να περιμένουν ματαίως, μπορείς να διακρίνεις τις χαράδρες από χαστούκια σε π...

Ένα ζήτημα οπτικής και προοοπτικής

Άμα κοίταξες προσεκτικά  τις απαλάμες  των ανθρώπων ενδέχεται να δεις σπουδαία πράγματα και να ανακαλέσεις θαυμάσιες αναλογίες άκρως διδακτικές  για την τέχνη της ζωής. Τα δάκτυλα του χεριού δεν είναι  μεταξύ τους ίσια. Είναι άνισα. Άμα όμως τα σφίξεις σε γρόνθο θα εκπλαγείς βλέποντας πως στο εσωτερικό της παλάμης εξισώνονται εφαρμόζοντας θαυμάσια στις καμπυλότητες του εσωτερικού του  χεριού. Εκεί σε γρόνθο, σε στάση ενέργειας και δράσης τα δάκτυλα γίνονται ίσια. Κι άμα επίσης κοιτάξεις απέξω το χέρι σφιγμένο σε γροθιά θα δεις πως έχει όμορφη καμπυλότητα για να είναι εφικτή η εφαρμογή της επιφάνειας αυτής επάνω σε άλλες χωρίς να πληγώνεται το χέρι. Να για παράδειγμα, έτσι τα χέρια, μπορούν να ζυμώσουν ψωμί ή να πλάσουν πηλό για να στηθούν κατοικίες. Έτσι θαρρώ και στη ζωή. Τί...

Τότε οι έχοντες το πρόβλημα εξανίστανται και γίνονται συχνά επιθετικοί και πολλά απαιτητικοί χωρίς όμως να αναρωτιούνται για την δική τους στάση μέσα στην ζωή

Όταν στη ζωή μας έρχεται ένα κάποιο πρόβλημα, μικρό για μεγάλο, πολλοί άνθρωποι, μέσα στον πόνο και την απελπισία τους, ζητούν συνειδητά ή ασυνείδητα από τους άλλους να το συμμεριστούν ή δυνατόν να ταυτιστούν  μαζί τους και να το ζήσουν κι εκείνοι όπως οι ίδιοι, να μοιραστούν τον πόνο τους. Μερικές φορές μάλιστα ορισμένοι, μέσα στην απελπισία τους,  δεν ανέχονται που κάποιοι άλλοι για τους δικούς τους λόγους αδιαφορούν και συνεχίζουν να ζουν τη ζωή τους κανονικά, απολαμβάνοντας δηλαδή χαρές και ηδονές. Τότε οι έχοντες το πρόβλημα εξανίστανται και γίνονται συχνά επιθετικοί και πολλά απαιτητικοί χωρίς όμως να αναρωτιούνται για την δική τους στάση μέσα στην ζωή. Γιατί το ερώτημα που προκύπτει εδώ είναι το εξής και να με συγχωρείτε κιόλας. Ποιους ακριβώς πρέπει να συμπαθούμε  και ποί...

«Έστησαν το Ρεμπέτικο τραγούδι και σταμάτησαν, έστω πρόσκαιρα, την άνευ όρων παράδοση στον εκδυτικισμό που έφτασε με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους...»

Ο Μάρκος και η παρέα του έκανα άθελά τους μια επανάσταση. Άθελά τους την έκαναν γιαυτό και πέτυχε. Δεν την προγραμμάτισαν ούτε και ζητούσαν τίποτα από αυτήν. Απλά ακολούθησαν την καρδούλα τους και κυρίως το κορμί τους κι έφτιαξαν το Ρεμπέτικο τραγούδι. Έστησαν το Ρεμπέτικο τραγούδι και σταμάτησαν, έστω πρόσκαιρα, την άνευ όρων παράδοση στον εκδυτικισμό που έφτασε με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους και ζητούσε να αφανίσει κάθε τι που θύμιζε τον παλιό τρόπο, τον ελληνικό τρόπο όπως αυτός είχε δομηθεί μέσα στις χιλιετίες από τα Μινωικά χρόνια μέχρι τις ζωγραφιές του Θεόφιλου. Ο Μάρκος και η τετράς του Πειραιά έκαναν μίαν επανάσταση και ξεκίνησαν να τραγουδάνε για τους απλούς ανθρώπους με τα πάθη τους, τις αδυναμίες του, τα σκοτάδια τους, τις πτώσεις τους, αλλά και για τις αγάπες τους,...

«Φτιάξαμε με την Άρτεμη μια πανέμορφη κασσετίνα ντυμ?νη με λινό ύφασμα στο χρώμα του παλιού κόκκινου κρασιού...»

Είχαμε ένα κοινό φίλο, Θεσσαλονικιός κι εκείνος όπως ο κύριος Χριστιανόπουλος, από παλιά αρχοντική οικογένεια. Κάποια φορά στα 2015 όταν είχα φτιάξει τη σειρά με τα Ρεμπέτικα σκέφτηκε να κάνει δώρο μια κασσετίνα με τα 15 εκείνα έργα στον ποιητή. Με μήνυσε λοιπόν την ιδέα του κι εγώ ανταποκρίθηκα λόγω του σεβασμού που είχα και προς τους δύο. Ήξερα εξάλλου την αγάπη του ποιητή για το Ρεμπέτικο και τον κόσμο του. Φτιάξαμε με την Άρτεμη μια πανέμορφη κασσετίνα ντυμ?νη με λινό ύφασμα στο χρώμα του παλιού κόκκινου κρασιού, βάλαμε μέσα με τάξι τα δεκαπέντε ψηφιακά έργα και μέσω του κοινού μας φίλου εστάλη ως  δώρο στον κύριο Χριστιανόπουλο. Πέρασε λίγος καιρός και ο κοινός μας φίλος μου μήνυσε πως  ο ποιητής ήθελε να με γνωρίσει επειδή του άρεσε αυτό που έφτιαξα. Χάρηκα πολύ μιας και πο...

Θα βρεις πως το Βυζάντιο δεν ήταν απλά ένα κράτος και μια αυτοκρατορία, αλλά κυρίως νόστος μέγας και τρανός για τον ιδανικό τρόπο ύπαρξης της πόλης ως προς τα μέρη της και ως προς το Θεό

Είχα χρόνια να πάω στον Μυστρά και ήταν όπως το είχα ονειρευτεί. Εξαίσια. Βοήθησε βέβαια και ο καιρός με το ελαφρύ αεράκι του και τα τρελλαμένα σύννεφα που γυροφέρνανε στον ουρανό και ρίχνανε άτακτους, αραχνοΰφαντους  αλλά αισθητούς ίσκιους επάνω στον λόφο του Μυστρά και στην πεδιάδα της Σπάρτης που απλωνότανε νωχελικά στα πόδια του.  Ήταν εξαίσια ίσως γιατί έτσι το ήθελα και το είχα έτσι φανταστεί. Αλλά τί σημασία έχει! Έφτασα καταμεσήμερο και άρχισα να σκαρφαλώνω μέσα στα ωραία ερείπια ακολουθώντας την αγαπημένη μου διαδρομή από την Πύλη εισόδου στην Μητρόπολη, τον άγιο Δημήτριο, ύστερα στην Οδηγήτρια και τους Αγίους Θεοδώρους, και μετά μέσα από   δύσκολη  ανάβαση στα ανάκτορα των Παλαιολόγων που ακόμη αναστηλώνονται, στην Παντάνασσα και στην Περίβλεπτο. Με αρκετές, ομολογώ, στάσ...

Κάτι σαν Ορθοδοξία ή θάνατος

Ίσως να πέφτω έξω, μπορεί  τελείως να λαθεύω, δεν ξέρω, αλλά με ενοχλεί όλο και περισσότερο που βλέπω ολοένα και πιο συχνά αναρτήσεις θρησκευτικού περιεχομένου, κυρίως βεβαίως ορθοδόξου χριστιανικού.  Αυτό που με προβληματίζει δεν είναι φυσικά που οι άνθρωποι έχουν την πίστη τους στον Θεό που πιστεύουν αλλά που σχεδόν το διατυμπανίζουν και το προβάλλουν κάποτε και επιδεικτικά ως εάν να επιζητούν να αντιταχθούν μέσα από αυτήν την προβολή σε κάποιους "άλλους" που φυσικά δεν κατονομάζουν και να τους κατατροπώσουν. Κάτι σαν Ορθοδοξία ή θάνατος. Αυτό, λοιπόν που με ενοχλεί είναι ακριβώς αυτή η επίδειξη της θρησκευτικής πίστης των ανθρώπων, Μου μοιάζει ως πράξη που σπιλώνει τα ιερά και όσια  και κάπως τα ευτελίζει κάνοντας τα σημαία και λάβαρο πολεμικό. Είναι μια θρησκειοποίηση της πίσ...

«Τα χείλια είναι στην πιο όμορφη στιγμή τους σαν λένε συγγνώμη και σ΄αγαπώ κι ακόμα περισσότερο σαν σιωπούν με ελαφρό σεβαστικό ρίγημα αναγνωρίζοντας την αναξιότητά τους δεόντως να προφέρουν τις ιερές αυτές λέξεις»

Ανέκαθεν παρατηρούσα, είτε από συνήθεια είτε από επαγγελματική ιδιοτροπία, τα πρόσωπα των ανθρώπων αφού ως ζωγράφος του καθ΄ ημάς τρόπου έπρεπε να μπορώ να ενθησαυρίζω στην φαντασία μου μορφές και σχήματα ώστε αργότερα, από μνήμης και απο καρδίας, να τα σχεδιάσω έτσι ώστε η ζωγραφιά να έχει δομή κι ελευθερία, γεωμετρία και πνεύμα, να μην είναι δηλαδή απλώς αναπαράσταση των φαινομένων αλλά απόπειρα παρουσίασης-παρουσίας όσων εικονίζονται. Η μακρόχρονη αυτή άσκηση με βοήθησε να κοιτώ και να βλέπω μικρά κι ασήμαντα στοιχεία στα πρόσωπα των ανθρώπων και σίγουρα όχι τες λεπτομέρειες που κοιτούν όσοι προσπαθούν να μιμηθούν την φαινόμενη εξωτερική όψη ή και την ψυχική κατάσταση όσων ζωγραφίζονται. Δεν απέβλεψα ποτέ, στοιχώντας την παράδοση των «βυζαντινών» ζωγράφων, στην περιγραφή ορατών ...

«Και σε αυτόν τον κόσμο η σεβαστική σιωπή δεν είναι σιγή και παραίτηση αλλά ρεαλιστική «κραυγή» που καλεί σε ένα κόσμο φωτός όπου χωράνε όλοι οι κεκραμμένοι όλων των αποχρώσεων»

Βαθιά σχολαστική και δικανική σε μεγάλο βαθμό η Δύση θέτει αιώνες τώρα ως προϋπόθεση για την «πρόοδο» προς έναν επίγειο Παράδεισο την κάθαρση από τις «αμαρτίες». Έτσι η όλη διαδικασία γίνεται πρωτίστως ή και αποκλειστικά τιμωρητική απαιτώντας από τους «πεπτωκότας» να εξιλεωθούν μέσα από το καθαρτήριο της εξοντωτικής ποινής. Δεν είναι τυχαίο που πολλές σχολές διανόησης στη Δύση και ιδεολογίες, αρχής γενομένης από τον Καθολικό Σχολαστικισμό, απαιτούν τον δια «πυράς» αφανισμό των «αμαρτωλών» ετέρων χάριν ενός καθαρού επίγειου ή μεταφυσικού «Παραδείσου». Όσο περισσότερο θυμός ενάντια στους αμαρτωλούς, όσο περισσότερο μίσος, τόσο το καλύτερο αφού έτσι η τιμωρία θα είναι σκληρότερη και η κάθαρση βαθύτερη. Πρέπει να καθαρίσουμε τον κόσμο από τους κακομούτσουνους (παρεπιπτόντως πάντα  οι κακ...

«Δική σου δουλειά είναι να λειτουργήσεις ως χέρι, ως όργανο που θα επιτρέψει να φανερωθεί η ζωή της πέτρας»

Βρίσκεις μια πέτρα, αναιτίως μάλλον υπάρχουσα στα τραχειά βουνά ή στες ωραίες ακτές των αιωνίων θαλασσών, και την επιλέγεις. Αυτή είναι η πρώτη και θεμελιώδης πράξη επάνω στην οποία στηρίζεις την τέχνη σου. Επιλέγεις σχεδόν τυχαίως μια πέτρα χωρίς να ψάχνεις κάτι συγκεκριμένο. Ίσως σε τράβηξε επάνω της κάτι, ίσως όμως και τίποτα. Βρέθηκε στο δρόμο σου, σκόνταψες επάνω της, μπορεί να παρεμπόδισε κιόλας το βήμα σου. Εκκινείς λοιπόν από μιά τυχαία σχεδόν επιλογή και αποφασίζεις να γίνεις κάτι μαζί με το αντικείμενο που επέλεξες. Το ζήτημα, εν πάσει περιπτώσει, είναι πως βρήκες μια πέτρα και την επήρες σπίτι σου, όπου όταν φτάσεις και την τοποθετήσεις επάνω σε ένα τραπέζι χωρίς άλλα αντικείμενα αντιλαμβάνεσαι πως η πέτρα είναι σημαντική. Έχει ίδιον σχήμα που ζητά αμέσως να βρεί τη θέση...

«Κοιμήθηκε για να μας αφήσει χώρο και χρόνο ελεύθερα να μεγαλώσουμε, να πλατύνουμε κι εμείς, να ανοίξουμε φτερά της σκέψης και της καρδιάς για να τον συναντήσουμε στην χώρα της ωραιότητας που έζησε και ζει»

Υπάρχουν άνθρωποι που σκάφτονται ελεύθερα, που αισθάνονται πλατιά και νοιώθουν βαθιά και έχουν ακόμα την ικανότητα και το χάρισμα ελλόγως και μαστορικά να δημιουργούν πράγματα, τραγούδια μουσικές, εικαστικά αντικείμενα, τέχνης έργα για την κοινότητα, για την εκκλησία του δήμου. Υπάρχουν άνθρωποι που γίνονται , προσπερνώντας, δεμένοι πισθάγκωνα στο κατάρτι ενός ωραίου οράματος, τις σειρήνες της ιδιωτείας,  δημιουργοί και το έργο τους αποβαίνει οικουμενικό και αιώνιο γιατί είναι συνδεδεμένο λειτουργικά με τη ζωή και την συνέχεια της. Σαν σήμερα κοιμήθηκε ένας σπουδαίος έλληνας οικουμενικός δημιουργός. Κοιμήθηκε αλλά δεν πέθανε. Κοιμήθηκε για να μας αφήσει χώρο και χρόνο ελεύθερα να μεγαλώσουμε, να πλατύνουμε κι εμείς, να ανοίξουμε φτερά της σκέψης και της καρδιάς  για να τον συναντήσουμε...

«...ο Ουρανός, δηλαδή, το άκτιστο, ο Λόγος του Θεού, κατέρχεται ήσυχα ειρηνικά σεμνά και ανέρχεται πάλι παίρνοντας μαζί του για πάντα το κτιστό, το γήινο, το ανθρώπινο»

Εικοσιεννέα  Μαΐου.  Μνήμη της άλωσης της Πόλης και ο νους ρωτά και απορεί. Πάντα απορούσα τί ήταν αυτό που έκανε την άλωση αυτή φοβερή και τις συνέπειες της θλιβερές για ολη την ανθρωπότητα. Τί χάθηκε με την πτώση αυτή; Χάθηκαν μονάχα χώματα, ισχύς πλούτος κτίσματα ή μήπως κάτι λιγότερο χειροπιαστό αλλά περισσότερο ουσιαστικό; Χάθηκε μήπως ένας πολιτισμός, ένας ολόκληρος τρόπος να πλάθει κανείς την ύλη και να ανασυστήνει τον κόσμο, να τον ξανακαινουργιώνει ζυμωμένο με το όραμα μιας ζωής κοινωνίας; Απορούσα μέχρι που επισκέφτηκα την Πόλη και μπήκα στην Αγία Σοφιά. Τότε θαρρώ πως κατάλαβα. Θαρρώ… Η Επίσκεψη Δειλά δειλά εισήλθαμε. Κόσμος πολύς, διάφορος. Φωτογραφίες μουρμουρητά, η επαγγελματική φλυαρία των τσιτσερόνι. Κι ένας κόσμος να προβάλλει έξαφνα από εκεί που δεν το προσμένει...

«Κάθε εικόνα που γίνεται με ελεύθερο χέρι και δεν είναι αντιγραφή αλλά γραφή είναι πέραν των άλλων ένα μοναδικό ποιητικό γεγονός...»

Οι εικόνες της Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι αναπόσπαστο  μέρος της παράδοσης της και έχουν μεγάλη σημασία και πολλαπλή λειτουργία μέσα στο σώμα της Εκκλησίας. Η Εκκλησία συνέχισε μέσα στους αιώνες την παράδοση του Ελληνισμού πού πάντοτε κατανοούσε την  τέχνη ως δημόσιο γεγονός με λειτουργία μόρφωσης της αίσθησης και της συνείδησης της εκκλησίας του Δήμου. Η οριστική διαμόρφωση της τέχνης των εικόνων έγινε μετά την Εικονοναχία αφού τότε διατυπώθηκε σαφώς και εναργώς τί είναι η εικόνα, τί το εικονιζόμενο και πώς ο εξεικονισμός σχετίζεται με το εικονιζόμενο υποκείμενο. Εμμέσως ορίστηκε και ο ρόλος της τεχνοτροπίας καθώς και ο ρόλος του ζωγράφου. Σύμφωνα με την διατύπωση των Πατέρων της Εκκλησίας, που έγινε αποδεκτή από την Ζ?Οικουμενική Σύνοδο,  η εικόνα είναι η εξωτερική μορφή της υποστάσεως ...

«Όταν ανατέλλει συννεφιά, το φως του ήλιου..., έρχεται να χαϊδέψει, να θωπεύσει τις όψεις των πλασμάτων και των πραγμάτων κι όχι να τις ελέγξει και να τις ανατάμει»

Υπάρχουν μέρες στις οποίες αδυνατώ να αντισταθώ  που με γοητεύουν σφοδρώς οι αναλογίες. Τότε, όταν αυτό συμβαίνει, παραδίνομαι  κι ακολουθώ και κοιτάζω τον κόσμο γύρω μου τρυφερώς εταστικά αναζητώντας αναλογίες του έρωτα και της ζωής επάνω στα φαινόμενα και στα πράγματα. Τις μέρες με συννεφιά, ανεξήγητα κι αδικαιολόγητα, η διάθεσή μου αυτή αυξάνεται και θεριεύει. Οι πολλοί των ανθρώπων δεν αγαπούν τη συννεφιά, προτιμούν τις λιακάδες και τις επίπεδες και σταθερές καλοκαιρίες. Εγώ προτιμώ τον ερχομό των νεφών αφού αυτό με κάνει να νοιώθω τον κόσμο ελαφρύτερο, λιγότερο επιτηδευμένο και θεατρικό. Και εξηγώ. Ο ήλιος προσπίπτοντας στα πράγματα τα κάνει να είναι διπρόσωπα, να έχουν δύο όψεις, τη φωτισμένη και την αφώτιστη, τη σκοτεινή. Έτσι επεμβαίνει επάνω τους και δημιουργεί έναν εσωτ...

«Αγαπώ τα νοτισμένα μάτια, τις πευκοβελόνες μετά από απαλή βροχή, τους γλάρους να βουτάν στους αφρούς καραβιών που κινούν για πηγεμό»

Να, θα μπορούσα τώρα μεσ΄ το μεθυσμένο από γλύκα και χρώματα βασιλικά δείλι, να αρχίσω να σας μιλώ για τον εμό εαυτό. Να σας έλεγα πως έφτασα ως εδώ, τί με στήριξε στη γη, τί με τίναξε στον αέρα, τί με εμπόδισε να πετάξω. Να σας έλεγα για πληγές που δεν επουλώθηκαν και γιά άλλες που η λησμονιά τις έκρυψε επιμελώς σε δώματα αθέατα κι ανήλιαγα να σαπίσουν. Θα μπορούσα αλλά δεν θάχε  σημασία καμμιά μήτε όφελος κανένα για κανέναν. Έτσι, προτιμώ τώρα που μέλωσε του ήλιου το φως και μακρύναν σα λελέκια των πεύκων και των κυπάρισσων οι σκιές, να σας πω για πράγματα που αγαπώ, για πράγματα αληθινά με σάρκα και οστά, με βάρος και διαστάσεις, με μυρουδιά και γεύση. Πολλά θα μπορούσα να μολογήσω, αλλά θάταν βαρετό θαρρώ. Έτσι στα λίγα εκλεκτά θα αρκεστώ. Αγαπώ τη θάλασσα. Πάνω απ΄ όλα α...

Πολλοί άνθρωποι με πλησίασαν για να μάθουν κάτι από όσα έμαθα κι εγώ μελετώντας. Πολλοί μάλιστα από αυτούς πρόκοψαν και ως εικαστικοί.

Ξεκίνησα να διαβάζω και να μελετώ την βυζαντινή ζωγραφική στην προσπάθειά μου να μάθω να ζωγραφίζω. Όταν ο δάσκαλός μου π. Συμεών Συμεού με εισήγαγε στην τέχνη των εικόνων στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και με έμαθε τα βασικά δεν υπήρχαν στην Ελλάδα σχολές να μάθεις την τέχνη αυτή εκτός από το εργαστήρι της Σχολής Καλών τεχνών όπου δίδασκε ο Κωνσταντίνος Ξυνόπουλος κι όπου η πρόσβαση δεν ήταν εύκολη. Αποφάσισα να αρχίσω να μελετώ μέσα από  βιβλία και να ψάχνω τον λόγο της ζωγραφικής αυτής. Βρήκα κυρίως πληροφορίες γύρω από τεχνικές και υλικά και πολλές θεολογικές ερμηνείες από Έλληνες και ξένους θεωρητικούς των τεχνών ή ιστορικούς τέχνης. Πουθενά σχεδόν όμως δεν βρήκα υλικό που να αναφέρεται στο βυζαντινό ζωγραφικό σύστημα και στην λειτουργία του. Έτσι αποφάσισα να μελετήσω μόνος με...

«...πόσο όμορφοι ήσαν οι κολασμένοι μέσα στην μοναξιά και στα ποικίλα βάσανά τους. Όμορφοι πολύ όσοι και οι άγιοι που εικονίζονταν δίπλα τους»

Με είπε καλός φίλος πως, με αφορμή την έκθεσή που έκαμα πρόσφατα στην Καλαμάτα της Μεσσηνίας , κάποιος γνωστός του-με φύλαξε από τον πειρασμό και δεν με είπε το όνομά του- αναρωτήθηκε, μάλλον δηκτικά, για τη σχέση που έχουν οι ρεμπέτες με τις αγιογραφίες. Η ιστορία αυτή με θύμισε την ευχάριστη έκπληξη που έλαβα όταν είδα για πρώτη φορά στο Άγιον Όρος στη Μονή  Δοχειαρίου τις σκηνές με τους κολασμένους στην παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας του Χριστού στο νάρθηκα του Καθολικού. Η έκπληξή μου προερχόταν  από το πόσο όμορφοι ήσαν οι κολασμένοι μέσα στην μοναξιά και στα ποικίλα βάσανά τους. Όμορφοι πολύ όσοι και οι άγιοι που εικονίζονταν δίπλα τους. Ο δικός μας βλέπεις τρόπος, με τον ίδιο κι απαράλλακτο τρόπο και με το αυτό ύφος ζωγραφίζει αμαρτωλούς και αγίους γιατί τιμά όλη την κτίση...

«Και δεν τα έφτασες όχι γιατί είσουνα δειλός, ή ανίσχυρος, ή αδύναμος αλλά γιατί πόθησες το απόλυτο και το για τους βροτούς ανέφικτο»

Κάπου διάβασα πως ρωτήσανε τον μεγάλο Μίκη για τη διαφορά ανάμεσα στο λαϊκό και στο ελαφρό τραγούδι. Κι εκείνος με τη λαϊκή σοφία του την ελληνική είπε πως τα λαϊκά τραγούδια σε κάνουν να θυμάσαι ενώ τα ελαφριά σε κάνουν να ξεχνιέσαι. Κι αυτό που θυμάσαι είναι κυρίως μνήμες πονεμένες και νταλκάδες βαρείς και όνειρα ανεκπλήρωτα και χαμένες αγάπες και προδοσίες απρόσμενες και ταξίδια αταξίδευτα και όλα όσα δεν έφτασες. Γιατί ο εαυτός είναι κυρίως όσα δεν έφτασε. Όσα πόθησε και όσα δεν έφτασε κι όχι όσα κατάφερε. Εκείνα ήσαν τα εύκολα και μάλλον δεν μετράνε πολύ. Αυτά που μετράνε, αυτά που σε μετράνε είναι όσα πεθύμησες πολύ και τεντώθηκες όσο δεν γίνεται άλλο να φτάσεις και δεν έφτασες ποτέ. Και δεν τα έφτασες όχι γιατί  είσουνα δειλός, ή ανίσχυρος, ή αδύναμος αλλά γιατί πόθησες το α...

«...χαιρετίζουσα το αχανές, ικετεύουσα το άπειρον, παιδική, άκακος, ελισσομένη, φωνή παρθένου μοιρολογούσης, μινύρισμα πτηνού χειμαζομένου, λαχταρούντος την επάνοδον του έαρος.»

Ημέρες χαράς κι ελπίδας που είναι εθυμήθηκα τον ξεπεσμένο δερβίση πλασμένο από τη φαντασία και της καρδιάς τις αγάπες του Κυρ Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Κι έπιασα εψές, πριν φύγει ο παλιός χρόνος, στην ανατολή του νέου έτους κι εζωγράφισα ξανά τον Δερβίση εκείνης της «πεπρωμένης νύχτας» όπου κατέφυγε εις την σκοτεινήν σήραγγα και έπαιξε το νάϊ του με τρόπο που μονάχα οι καρδιές των πονεμένων, των ξένων και των απόκληρων του κόσμου ετούτου μπορούν να φτάσουν. Και διάβασα ξανά ως «ευαγγελική περικοπή» το διήγημα και εστάθηκα στην περιγραφή του παιξίματος και του μουσικού ηχοχρώματος του ταπεινού οργάνου από τον μεγάλο Σκιαθίτη και εδάκρυσα ξανά για πολλοστή φορά για πολλά. Και μάλλον για τους μόνους, τους απόκληρους, τους ξένους του κόσμου μας, για την ευσπλαχνία και την αγάπη του λογοτέ...

«Η ζωγραφική είναι πράξη δημόσια, αφορά τον δήμο, το κοινό, την κοινότητα και δεν είναι πράξη ιδιωτική αυτοέκφρασης και αυτοπεριγραφής»

Υπάρχουν πολλοί τρόποι υπάρξεως και δράσεως και ενεργείας. Έτσι υπάρχουν και πολλοί δρόμοι να κάνει κανείς τέχνη καλή. Άλλοι, ακολουθώντας τα ιδεώδη της Δυτικής Αναγεννήσεως και του Ρομαντισμού, διαλέγουν να ταυτιστούν με το θέμα τους προκειμένου να εκφράσουν την ουσία του, άλλοι όμως διαλέγουν να κινηθούν τροπικά απέναντί στο θέμα τους. Να, όπως κάνουν οι καλλιτέχνες της λεγόμενης «βυζαντινής» παραδόσεως την ύπαρξιν της οποίας δυστυχώς δεν παραδέχονται πολλοί των συγχρόνων καλλιτεχνών συχνά επειδή δεν την γνωρίζουν. Σε αυτόν, τον «βυζαντινό» τρόπο εικαστικής υπάρξεως ο καλλιτέχνης εκκινεί από άλλη βάση. Δέχεται εξαρχής πως δεν υπάρχει περίπτωση να πλησιάσεις και να εκφράσεις-περιγράψεις την ουσία του εικονιζομένου. Άμα ζωγραφίζεις ένα ψάρι δεν γίνεται, είναι μάταιο να θέλεις να απ...

Από όλες τις εικόνες όμως του χειμώνα, αγαπώ πιότερο να βλέπω ανθρώπους σφικτά τυλιγμένους στα ζεστά - φτωχικά ή ακριβά δεν έχει σημασία- ενδύματά των.

Απ΄όλες τις αμέτρητες του χρόνου εποχές αγαπώ τον Χειμώνα. Είναι μάλλον το απρόβλεπτο πρόσωπο των ημερών του που με ελκύει·  οι εμφανείς εναλλαγές του καιρού και της ατμόσφαιρας,  η χλωμή παλέττα της φύσης με τα λιγοστά εξασθενισμένα χρώματα που ήσυχα μετεωρίζονται μέσα σε παλλόμενο, ασημένιο, ειρηνικό φως συννεφιασμένων, σμικρυμένων ωρών, η διάχυτη αίσθηση μιας αιωρούμενης προσμονής που χρωματίζει τα πάντα γύρω και είναι αισθητή σε όσους έχουν ματαίως μάθει να αγρυπνούν.  Από όλες τις εικόνες όμως του χειμώνα, αγαπώ πιότερο να βλέπω ανθρώπους σφικτά τυλιγμένους στα ζεστά - φτωχικά ή ακριβά δεν έχει σημασία- ενδύματά των. Σε παλτά ασπίδες πολύχρωμες, σε πουλόβερ ζιβάγκο, που αγκαλιάζουν απαλά στήθια και λαιμούς, σε φουστάνια πολύχρωμα που ελίσσονται ερωτικά γύρω από σώματα γυναικών, ...

«Κάθε μέρα τα πρωινά κοιτάζω με ευλάβεια τον άδειο ουρανό, τα δέντρα θωρώ με τρυφερότητα, χαϊδεύω τακτικά τα αγριολούλουδα, ακούω προσεκτικά τις φωνές των ποταμών και αφήνομαι να θωπεύσουν την ακοή μου οι ξέγνοιαστες φωνίτσες των πετεινών του ουρανού»

Συχνά περνούν μέρες που δεν βλέπω άνθρωπο, περνούν ημέρες που δεν επιδιώκω να δω άνθρωπο ούτε να  ομιλήσω μαζί του. ΟΙ μέρες κυλούν ήσυχα κι απλά. Φροντίζω όμως τα λίγα πράγματα που βρίσκονται αναιτίως κοντά μου. Προσπαθώ να μην τα πληγώσω και περιμένω να έρθει το σούρουπο να ησυχάσω κι εγώ, να ξαπλώσω να ξεκουραστώ από όσα έκαμα στην διάρκεια μιας μέρας. Έτσι περνά η ζωή. Χωρίς σπουδαία επιτεύγματα, χωρίς τίποτα το ιδιαίτερο, χωρίς κατορθώματα και συμβολές τρανταχτές και ξακουστές στον ανθρώπινο πολιτισμό. Για όλα ετούτα όμως οι φίλοι μου με έχουν για τιποτένιο, για  χαμένο κορμί όπου τίποτα σημαντικό δεν έκανα στην ζωή μου, ούτε τα στοιχειώδη δεν πέτυχα, ούτε τα βασικά. Χωρίς λόγο, με λένε,  βίωσα λαθραίως την ζωή διήλθα ματαίως πηαίνοντας προς την κοινή μοίρα, τον θάνατο. Αν όμω...

Ο Ελληνικός ρυθμός προϋποθέτει την κατάργηση ή υπέρβαση της συμμετρίας και συνεπώς της ισορροπίας πράγμα που συνεπάγεται την δημιουργία μιας αέναης κατάστασης ταυτόχρονης κινήσεως και σταθερότητας.

Η βυζαντινή ζωγραφική, ως συνέχεια της ελληνικής εικαστικής παράδοσης, είναι γραφή, κι όχι αναπαράσταση. Δεν στοχεύει να αναπαραστήσει όσα φαίνονται γύρω μας με τρόπο εξωτερικό. Όσο κι αν  μιμείται, λιγότερο ή  περισσότερο, το φαινόμενο,  στην πραγματικότητα και κατ΄ ουσίαν η δομή της υπαγορεύεται από τη λογική της γραφής.  Είναι η παράθεση οπτικών μορφών επάνω σε μια επιφάνεια με στόχο να σχηματιστεί μια «πληροφορία» που απευθύνεται στον θεατή, σε κάθε θεατή. Η σύνθεση των οπτικών αυτών στοιχείων γίνεται «ελεύθερα» και δεν περιορίζεται από τον τρόπο που αυτές οι μορφές υπάρχουν στην «φαινομενική φύση». Η σύνθεση ακολουθεί την ρυθμική αγωγή και εντός της εικαστικής μορφής αλλά και ως προς τον θεατή. Διότι η εικαστική μορφή, όπως και κάθετι τι ελληνικό δημιούργημα δεν είναι ποτέ μονοδιάστ...

«Κάνε Κύριε να διέλθω αεράκι ήσυχο ανάμεσα στους ανθρώπους και σήμερα εγώ. Να χαϊδέψω πονεμένες ψυχές, τσακισμένα ν΄ αλαφρώσω απ΄ τη βέβηλη μοναξιά κορμιά.»

Ξημέρωσε ήλιο, διαβατάρικα σύννεφα,  διάφανες μισοτελειωμένες λύπες, ολόκληρες κεκραμένες χαρές, ανέμελα ελπίδα παιδιά, όνειρα απλήρωτα και άλλα πεπληρωμένα, ανθρώπους ιπτάμενους σε έβδομο ουρανό, ανθρώπους  σκυμμένους σε ανάγκη φρικτή. Ξημέρωσε όπως κάθε μέρα μια προσευχή.  Κάνε Κύριε να διέλθω αεράκι ήσυχο ανάμεσα στους ανθρώπους και σήμερα εγώ. Να χαϊδέψω πονεμένες ψυχές, τσακισμένα ν΄ αλαφρώσω απ΄ τη βέβηλη μοναξιά κορμιά. Δώσε Κύριε νάχω δύναμη ικανή  να μην δω τον κόσμο  εταστικά.   Πταίσματα και ασχήμιες του κόσμου να σκεπάσω με θωπευτική ματιά, να συγχωρήσω με «λερωμένους» και «καθαρούς». Κάνε Κύριε κανένα να μη διακρίνω, από κανένα να μη διακριθώ.  Σκυμμένος στο τάμα της ζωής, κάνε Κύριε, τη μέρα να πορευτώ  φέροντας αγόγγυστα αλλότρια  βάρη, κερνώντας, κι ας μην την κατ...

«Ακόμα κι εκείνο που από τη φύση του αγαπά τους αδύναμους και τους φτωχούς, μάκρυνε και χάθηκε αφήνοντας τον μόνο, παγωμένο μ΄ ένα παράπονο πικρό στα χείλη όπου έφτασε στο τέλος της μοναξιάς της ίδιας που ένοιωσε ο Χριστός επάνω στο σταυρό»

Ο άγιος Ανδρέας ο δια Χριστόν σαλός που έζησε την Πόλη το 10ο αι. έφυγε τις δόξες του κόσμου των βροτών, κενώθηκε  από υλικά αγαθά και πλούτη, παραιτήθηκε  από δικαιώματα, εγκατέλειψε  διεκδικήσεις, έπαψε να ζητά  εξουσία και έλεγχο  επάνω σε άλλους. Αφέθηκε να περιφρονηθεί, να γίνει κατά κόσμον άδοξος επεδίωξε, περίγελο του κόσμου προκλητικά θέλησε  να ζήσει. Ώσπου κάποια μέρα με παγωνιά και κρύο τάνταλο λύγισε για λίγο το κορμί και η ψυχούλα του ζήτησε να ζεσταθεί. Αφού τον έδιωξαν οι άστεγοι και οι περιθωριακοί της εποχής του κατέφυγε κοντά σε ένα σκύλο να κουρνιάσει το παγωμένο σώμα του να νοιώσει λίγη ζέστη, ίσως λίγη παρηγορία συντροφιάς. Κι εκείνο όμως έφυγε από κοντά του. Ακόμα κι εκείνο που από τη φύση του αγαπά τους αδύναμους και τους φτωχούς, μάκρυνε και χάθηκε αφήνοντας τον...

«Γιατί οι άνθρωποι όνειρα είναι τρεπτά που αυτεξούσια, πάνε όπου θέλουν, άνεμος είναι που κανείς δεν ξέρει πούθε έρχεται και πού τραβά»

Περπατώ συχνά, όσο επιτρέπει η ψυχική και σωματική υγεία μου, σε πυκνοκατοικημένες γειτονιές της Αθήνας και όλων των μεγαλουπόλεων όπου οι δουλειές μου με φέρνουν. Είναι μια συνήθεια που αγαπώ, ή ίσως μια ανάγκη που δεν μπορώ να αποχωριστώ. Μ? αρέσει να παίρνω δρόμους μικρούς, με  αυτοκίνητα στοιβαγμένα  στις άκρες τους,   με λέρα πεζοδρόμια, με άναρχα και κακόγουστα  μπογιατισμένους τοίχους. Όλα μυρίζουν άσχημη παρακμή, μια παραίτηση από την ζωή, μια εγκατάλειψη στην άλογη  ροή του χρόνου χωρίς αντίσταση, χωρίς ελπίδα. Μελαγχολώ. Φέρνω τον εαυτό μου να μένει σε τέτοια μέρη, σε τέτοια σπίτια, σε στενά διαμερίσματα που βλέπουν σε ακάλυπτους, σε τοίχους μπανταρισμένους, σε χαλάσματα. Δυσκολεύομαι να φανταστώ πώς είναι να ζεις σε τέτοιους χώρους. Ύστερα όμως, ?χι σπάνια, συναντώ κάποι...

«Το μολύβι με την ελαφράδα του, σχεδόν άσαρκο και αέρινο, απαλλαγμένο από το εικαστικό, συναισθηματικό και συμβολικό φορτίο του χρώματος...»

Πολλά χρόνια έψαχνα να βρω τρόπο να φτιάξω εικόνες για το Άσμα Ασμάτων, το ωραίο αυτό κείμενο που έχει συμπεριληφθεί στον Κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης στο πλαίσιο μιας αλληγορικής ερμηνείας.  Τα οκτώ μέρη που το απαρτίζουν είναι από τα πλέον ωραία ερωτικά κείμενα της παγκόσμιας λογοτεχνίας ανεξάρτητα από το πώς τα ερμηνεύει κανείς.  Υπέροχα ερωτικά λόγια που ανταλλάσσουν οι εραστές αγαπημένοι χωρίς ευσεβιστικές αναστολές, χωρίς να ντρέπονται να μιλήσουν για το σώμα και την ευμορφία του. Αυτοί οι υπέροχοι ερωτικοί μονόλογοι συναντώνται σε έναν εναγκαλισμό ιεροπρεπή, σεμνό και ωραίο που σέβεται και υμνεί τον έρωτα και τον φυσικό πόθο των εραστών να ενωθούν.  Το εγχείρημα για κάθε ζωγράφο δύσκολο δεδομένου ότι πολλοί, πάμπολλοι άλλοι καλλιτέχνες ανά τους αιώνες έχουν επιχειρήσει να εικ...

«...ελεύθερος χωρίς έγνοιες, χωρίς αποσκευές, χωρίς κριτές και μεσάζοντες κατάματα κοιτώντας το κτιστό άκτιστο φως που συνέχει την πλάση και φέρνει τα πάντα σε πόθο της ζωής»

Κάποτε ονειρεύομαι πως θάχω ελευθερία και δεν θα πονώ πολύ από τους αποχωρισμούς οικείων προσώπων και εδικών μου τόπων και θα ταξιδεύω ασταμάτητα τον ατέρμονα κύκλο της γης. Θα ταξιδεύω όχι για να θηρεύσω ηδονές και να δω σπουδαία μνημεία και έργα του τρόπου των ανθρώπων άλλων χωρών, αλλά για να περπατήσω σε δρόμους ξένους με παράξενα ονόματα που φέρνουν στο νου και στη φαντασία αλλόκοτους συνειρμούς και γεννούν τοπία ψυχικά πρωτόγνωρα. Θάθελα ένα πρωί να ξημερωθώ, χωρίς να ξεύρω πώς βρέθηκα εκεί , στο Sao Paolo στη Μπραζίλια και να διασχίσω διστακτικά στην αρχή κι ύστερα τρέχοντας την οδό R. Haia. Ένα μεσημέρι Σαββάτου, με κόσμο λιγοστό στους δρόμους, Φθινόπωρο που ζυγώνει το κρύο που φέρνει ο ανοιχτός φοβερός Ατλαντικός Ωκεανός, θάθελα να σταθώ με χέρια στις τσέπες αμήχανος στα π...

«Έφτασα πράγματι σε ένα μπαϊλντισμένο γέροντα που εναγώνια, μάλλον μακροχρονίως, καρτερούσε κάποιον να τον ελευθερώσει και να του δώσει μορφή και στόμα να φωνάξει βοήθεια...»

Μέρες μας φοβέριζε πως θα μας πάει να γευτούμε το καλύτερο ιμάμ της Ελλάδος και το έκανε. Πήγαμε σε μια συμπαθητική ταβέρνα νωχελικά αναπαυμένη  επάνω στους αφρούς των κυμμάτων και  με το ισοκράτημα   του ασίγαστου φλοίσβου δειπνήσαμε πολλά μεταξύ των οποίων και το περίφημο ιμάμ μπαϊλντί. Δε λέω καλό ήταν αλλά άμα τελειώσαμε απλώθηκε εμπρός στις  μελωμένες από τις απολαύσεις αισθήσεις μου μιά υπέροχη προκλητική επιφάνεια που έγνεφε να ακολουθήσω τα χρώματα της και τα ίχνη από τις άτακτες, τυχαίες κινήσεις που άφησαν τα περόνια καθώς τεμάχιζαν και ανέσυραν τις καραμελωμένες μελιτζάνες επάνω στον κάμπο του πιάτου. Έκλεισα στην αρχή για λόγους ευγενείας τα αυτιά μου, παρακάλεσα να με δέσουν οι συνδαιτυμόνες  πισθάγκωνα στην ψαθωτή καθέκλα αλλά στο τέλος ενέδωσα στις σειρήνες της ζωγραφι...

Έτσι ακόμα και σήμερα «διαβάζεται» ο αρχαίος, ή ο μεσαιωνικός (βυζαντινός) ελληνικός πολιτισμός ακόμα και ο λαϊκός, μέσα από τις νόρμες της δυτικού πολιτισμού... και γιαυτό δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως δομή για να παραχθεί ένας πολιτισμός σύνθεσης

Με αφορμή διάλογο δύο φίλων γράφω, αν και το αποφεύγω τα πολλά τελευταία χρόνια, κοινού λόγου ελλείψεως ένεκεν. Ο Φώτης Κόντογλου ήταν δυτικοσπουδασμένος και στα γράμματα και στην τέχνη της ζωγραφικής. Το μαρτυρά κι ο ίδιος και η βιωτή του. Ταξίδεψε στην Ευρώπη συναντήθηκε με τα κινήματα και τις εκφάνσεις του μοντερνισμού και γύρισε στην Ελλάδα και επήγε στο Άγιον Όρος στα 1923 όπου γνώρισε την λεγόμενη βυζαντινή ζωγραφική, δηλαδή έναν άλλο εικαστικό λόγο προερχόμενο, ευθέως και μέσα από αδιάλειπτη συνέχεια, από την ελληνική παράδοση χιλιετιών όπως αυτή πορεύτηκε μέσα στους αιώνες  και εμπλουτίστηκε στους διαλόγους της με άλλες παραδόσεις, της Ανατολής κυρίως. Άμα ο Κόντογλου γνώρισε αυτόν τον άγνωστο, μέχρι τότε, πλην  «δικό» του  μοντερνισμό -γιατί έτσι τον είδε αρχικά- γοητεύτηκε ...

«Ακόμα και τες άτοπες και άκαιρες των ανθρώπων ανορθογραφίες οι πεδιάδες ξεύρουν να απορροφούν και να μεταλλάσσουν σε ομορφιά»

Τα καλοκαίρια αγαπώ τες πεδιάδες. Με τα χρυσά  θερισμένα τους χωράφια, τις ξεμοναχιασμένες γκορτσιές, τις συντροφιές των καβάκων να τοξεύουν αναίτια τον ουρανό, τα σκόρπια κυπαρίσσια να υπομνηματίζουν τον έσχατο προορισμό, τις σποραδικές νωχελικές των πετεινών του ουρανού πτήσεις, τα μακρυνά των ανθρώπων καλέσματα σε ζώα και φίλους αγαπητούς. Τα Καλοκαίρια αγαπώ τες πεδιάδες για την ειρήνη που φέρνουν στην καρδιά, για την ωραία  ησυχία που κερνούν σε όσους την ποθούν. Τα καλοκαίρια αγαπώ τες πεδιάδες που μοιάζουν  με κάποιους σπάνιους ανθρώπους, που κι εκείνοι απλώνονται ήμεροι ανάμεσα σε βουνά δυσκολιών και θυμωμένων ανθρώπων τα χνώτα, χωρίς να διεκδικούν πολλά, χωρίς να επιδεικνύονται, χωρίς να κομπάζουν και να σπρώχνουν για μια θέση στις εξέδρες της δόξας και των φτηνών ηδονών. ...

«Πέτυχε πολλά από όσα είχε στο νου και στην καρδιά του. Σε άλλα αστόχησε. Άνθρωπος ήτανε κι αυτός, πώς αλλιώς;»

57 χρόνια κλείνουν σήμερα, 13/7/2022, απ΄ την κοίμηση του  Φώτη Κόντογλου. Ένας λόγος μικρό μνημόσυνο στον δάσκαλο είναι πρέπων θαρρώ. Ο Κόντογλου πάλεψε με πολλά στη ζωή του· την προσφυγιά, την ξενιτεία, την πείνα της Κατοχής, με την εγκατάλειψη των φίλων, με πολλά. Αγάπησε πολλά και αγωνίστηκε για πολλά. Άνθρωπος σύγχρονος και αρχαίος μαζί. Με τα δύο του πόδια να πατούν ταυτόχρονα στους θησαυρούς του παρελθόντος και στην σύγχρονη δημιουργία των καιρών του. Μπήκε σε ωκεανούς βαθιούς. Ανέβηκε κύματα,  κατέβηκε σε βυθούς λύπης, πικράθηκε, απογοητεύτηκε, δοξάστηκε, αγαπήθηκε και μισήθηκε απο πολλούς καθώς είναι η μοίρα όσων αγαπούν. Πέτυχε πολλά από όσα είχε στο νου και στην καρδιά του. Σε άλλα αστόχησε. Άνθρωπος ήτανε κι αυτός, πώς αλλιώς; Ήταν αυτός που πέτυχε την αναβίωση της βυζα...

«Οι άλλες γραμμές, οι ατελείς, είναι δύσκολες γραμμές, για διαφορετικό λόγο πιο απαιτητικές»

Το πρόβλημα με τα καινούργια σπίτια είναι πως έχουν πολλές και πολύ ίσιες γραμμές. Πολλές κατακόρυφες και οριζόντιες γραμμές που περιβάλλουν τις αισθήσεις των ανθρώπων και τις ορίζουν αναλόγως. Οι άψογα ίσιες γραμμές είναι το καθημερινό βασανιστικό  θέαμα  πολλών ανθρώπων και λαθραία με τρόπο ύπουλο και αδίστακτο ελέγχουν τις συνειδήσεις  θυμίζοντας μυστικά στους ταλαίπωρους από τη σκληρότητα του βίου ανθρώπους  πως δεν είναι τέλειοι. Και οι πολλοί των ανθρώπων, όσοι ακόμα δεν έχουν χαλάσει τελείως, νοιώθουν άβολα μέσα στις ίσιες γραμμές και ασφυκτιούν αλλά δεν τολμούν να φύγουν από αυτές γιατί σκιάζονται να ζήσουν με τις άλλες γραμμές τις καμπύλες, τις τεθλασμένες, τις λυγισμένες από ατεχνεία, από το βάρος κεκραμένων αισθημάτων, από τύψεις, από νόστο ακαθόριστο και σεβντά βαρύ. Οι ά...

«Χαμογελώντας με τους αλανιάρηδες φίλους μου είπα να λάβω ως σημείο το δώρο τους. Έπιασα τα μούρα κι έβαλα κοκκινάδια στα μάγουλα των κοριτσιών για να ομορφύνω τις παρειές τους...»

Επήγα το πρωί να δω τη θάλασσα, να αισθανθώ την αν?σα της, να γευτώ την αλμύρα του αέρα γύρα της, να πάρω κουράγιο από την ήμερη απεραντωσύνη της. Κάθισα στους ίσκιους ενός καφφενείου, κάτω από ένα δένδρο και έπινα αμέριμνος, όσο γίνεται σε έχοντες συνείδηση της ζωής βροτούς, τον καφφέ μου. Μέ έφερε ο σερβιτόρος, που ήταν ανεξήγητα αυστηρός μαζί μου και ψυχρ?ς, και μιά χαρτοπετσέτα ολόλευκη σαν το βλέμμα νηπίων, ή αγίων. Είχα αποφασίσει να φερθώ, Σάββατο πρωί, ως άνθρωπος κανονικός και είχα υποσχεθεί πως δεν θα έφτιαχνα τίποτα, αλλά θα καθόμουνα όπως οι κανονικοί άνθρωποι και θα απολάμβανα, στο μέτρο του εφικτού και επιτρεπτού βεβαίως, την ωραιότητα της ζωής που με χαρίστηκε. Όμως ώς συνήθως ο εθισμός μου νίκησε κι έπιασα το ευτελές χαρτί κι άρχίνησα να το στολίζω με τρυφερές συμ...

«Δεν θέλω να παίξω κανένα από τους ρόλους που με τάζουν για να με έχουν εξημερωμένο στο δικό τους μαντρί»

Βγαίνεις εκεί έξω κάθε μέρα και πρέπει να αντιμετωπίσεις «θεούς» αιμοβόρους. Ανθρώπους που δεν έχουν έλεος και φέρονται ως τέλειοι κι αλάνθαστοι ζητώντας παντού και πάντοτε από όλους τους άλλους «δικαιοσύνη», καθαρότητα  και τελειότητα. Και σαν να μην έφτανε αυτό, φέρνουν και το Θεό τον ίδιο στα μέτρα τους και τον φτιάχνουν να φαίνεται ως  άτεγκτος κριτής, ένα αιμοβόρο Όν που καιροφυλακτεί να αρπάξει και να κατασπαράξει όσους κάνουν το παραμικρό λάθος. Κουράστηκα κι από τους τέλειους και σπουδαίους συναδέλφους που όμοιό τους δεν γέννησε η πλάση, από τους πανέξυπνους ειδικούς που μόνον αυτοί ξέρουν να βλέπουν και να ανατέμνουν ορθώς την πραγματικότητα, από «προφήτες» λογιώ λογιώ που όλη μέρα δεν κάνουν άλλο από το να προβλέπουν το μέλλον και τες συμφορές που έρχονται και να φοβερίζο...

«Πολλές κορυφογραμμές θαύμασα και πολλές μου έμειναν αλησμόνητες»

Τάφερε έτσι η ζωή. Χωρίς να το ζητήσω ταξίδεψα πολύ. Σε χώρες μακρινές και σε άλλες λιγότερο μακρινές. Επήγα σχεδόν σε όλες τις Ηπείρους και επισκέφτηκα πόλεις πολύβουες, χωρία αφημένα λάφυρα σε χέρια αρπακτικά τουριστών και άλλα ξεχασμένα στη λησμονιά παραιτημένων από όνειρα ζωντανών. Στις πιο πολλές πόλεις που επήγα με γοήτευσαν τα βουνά που σχεδόν πάντα στεφανώνουν το πλάτωμα των πόλεων. Τα βουνά ενώνονται και σχηματίζουν συνήθως μια κορυφογραμμή που προβάλλεται στον ορίζοντα και στήνει μια ατμόσφαιρα επάνω από την πόλη και της δίνει ένα χαρακτήρα μοναδικό. Σε άλλα μέρη η κορυφογραμμή είναι δαντελωτή, μοιάζει να τρέχει με γοργό ρυθμό και να πασχίζει να καλλιγραφήσει επάνω στον ουρανό μορφές ψυχών που έζησαν εδώ, οράματα καλόπιστων θεατών, φόβους αχαρτογράφητους εύθραυστων αθώων ...

«Περνούν τις ημέρες ακόμα και τες νύχτες σε μια εναγώνια «αγρυπνία» αποδιώκοντας όσα δεν πρέπει να σκέφτονται, να φαντάζονται ακόμα και να επιθυμούν. Έτζι φτάνουν, όχι σπανίως να ζουν με τρόπο ιδιόμορφο και περίεργο σχεδόν αποφατικό»

Μέσα στην ραστώνη του  απομεσήμερου κάθισα νωχελικά χαζεύοντας μέλισσες κι άλλα έντομα της πλάσης να γυροφέρνουν ωραία ανοιγμένα μυρωδάτα λουλούδια έτοιμα να αγγιχτούν και να μοιράσουν τη γύρη τους αδιακρίτως.  Όμορφα που πετούσαν τα ζουζούνια αυτά του κόσμου μας από άνθος σε άνθος συλλέγοντας ουσίες και φτιάχνοντας θροφές και όσα άλλα χρειάζονται για να ζήσουν. Τί ωραία κατάφαση της ζωής, πόσο εύμορφος κύκλος μέσα στον ρυθμό της κτίσης, πόσο ωραία αντίδοσις ιδιοτήτων και αλληλοπεριχώρησις ουσιών! Και βλέποντας αυτή τη εξαίσια κοσμική λειτουργία θυμήθηκα τους ανθρώπους και σκέφτηκα  αφορμής δοθείσης από την  κατακριτική στάση πολλών ανθρώπων,  πως πολλοί των ανθρώπων διέρχονται τες ημέρες του βίου με περίσσεια προσοχή, περισσότερη από όση αντέχει η ίδια η ζωή. Προσέχουν μην λαθέψου...

«Αν και γνωρίζω πως κανείς πλέον δεν νοιάζεται για όσα κάνω, ίσως μάλιστα ποτέ δεν νοιάστηκε αληθινά, συνεχίζω να πλάθω τον κόσμο έτσι για την καλαισθησία, διώκοντας το ουτοπικό ιδανικό μιας πλήρως ανέφικτης και φευγαλέας ωραιότητας»

Όταν είμουνα νεότερος  είχα απορία πώς περνούν τις μέρες τους άνθρωποι που γεύτηκαν την επιτυχία, που δοξάστηκαν, που τους λάτρεψαν  πλήθη  κανονικών ανθρώπων που πάντα βρίσκουν κάτι να λατρέψουν,  κι ύστερα ξεχάστηκαν από  μή ευνοϊκές συγκυρίες ή από έλλειψη τύχη αγαθής. Πάντα είχα περιέργεια  πώς περνούν τις καθημερινές και τις σχόλες τους όταν έμεναν  μόνοι και ξεχασμένοι απο θαυμαστές από φίλους και γνωστούς, με τη γεύση της αποτυχίας , και την ένταση της μοναξιάς να την πολλαπλασιάζουν οι μνήμες των ένδοξων ημερών. Είχα απορία και δεν ήξευρα και κανένα σπουδαίο και δοξασμένο άνθρωπο να ρωτήσω. Ύστερα,  μεγαλώνοντας, άρχισα να εννοώ με τρόπο μυστικό τί συμβαίνει και θαρρώ πως κάπως κατάλαβα. Μεγαλώνοντας κι ενώ άρχισα σταδιακά αλλά σταθερά να χάνω τους πρώτους ρόλους που γενα...

«Γιατί τα ενδύματα δεν είναι σαν τους ανθρώπους που ζητούν οπωσδήποτε να έχουν ρόλο πρωταγωνιστικό, κυρίαρχο και καθοριστικό»

Παλιά γύρω στα 2010 πήγαμε εκδρομή εκπαιδευτικού χαρακτήρα με τη Θεολογική σχολή του ΕΚΠΑ στην νήσο Νάξο. Είδαμε πολλά μνημεία κυρίως χριστιανικά και βυζαντινά και χαρήκαμε την παρέα και τις συζητήσεις. Μια μέρα, Άνοιξη ήτανε, είμασταν στο Φιλώτι. Έβαλε κρύο και φύσαγε αγέρας. Κρυώσαμε και τρυπώσαμε όπου μπορούσαμε να φυλαχτούμε. Μπήκα κι εγώ σε ένα μαγαζί και αγόρασα μια μπλούζα που είχε και ωραίο χρώμα σαν ώριμο βύσινο με μιά ανταύγεια ανεπαίσθητης τρυφερής παρακμής. Τη φόρεσα και ζεστάθηκα, τη φόρεσα για κάποια χρόνια. Μου άρεσε το χρώμα της και οι μνήμες που ανακαλούσε κάθε που τυλιγόμουνα μέσα της. Πέρασαν τα χρόνια. Εφθάρη, εξέπεσε και από την μόδα και ξέμεινε σε κάποιο ράφι στα ντουλάπια. Μετά τη βρήκα και αποφάσισα να τη φοράω στην δουλειά στις σκαλωσιές όπου χρειαζόμαστε π...

«Είμουνα, μάλλον και καλύτερος άνθρωπος τότε και πιο ευσυγκίνητος και νοσταλγικός της πατρίδας»

Κάποτε, παλιά δουλεύαμε μακρυά. Καλοκαίρια  σε μέρη ζεστά και υγρά. Κόλαση του Δάντη επάνω στις ετοιμόροπες ξύλινες σκαλωσιές. Έτρεχε ο ίδρωτας ποτάμι· αφαλατωνόμασταν καθημερινά. Δούλευα όσο άντεχα, όχι πολύ. Το απογευματάκι κατά τις πέντε σταμάταγα και κατάκοπος, στο δρόμο για το σπίτι, ξαπόσταινα για λίγο σε ένα καφέ που σέρβιρε μοναδικά ωραία παρασκευασμένη λεμονάδα με δυόσμο. Δροσερή καθώς ήταν έπινα τουλάχιστον δύο ποτήρια για να ξεδιψάσω και σχεδίαζα για να μην αφήσω το νου να νοσταλγήσει, για να μην  αδειάσει χώρος που θα ζητά με παράπονα και άλλα συναισθήματα της καρδιάς να γεμίσει. Είμουνα, μάλλον και καλύτερος άνθρωπος τότε και πιο ευσυγκίνητος και νοσταλγικός της πατρίδας. Έφτιαχνα λοιπόν τα απογεύματα σε ένα τετραδιάκι που έφερα πάντοτε μαζί μου σχεδιάκια με λεπτές γραμμ...

«Κι ο Κόσμος ο μικρός, ο μέγας ο λειψός ολόκληρος είδε φως αληθινό και πήρε χαρά καλή»

Όπου δεν τους σήκωσε απλώς από το βαθύ σκοτάδι του Θανάτου αλλά τους ανέστησε στην υπόστασή Του,  τους αγκάλιασε , τους πήρε στον κόρφο του, τους εγκολπώθηκε η ίδια η Ζωή για να είναι σε κοινωνία αγάπης με όλα. Κι ο Κόσμος ο μικρός, ο μέγας ο λειψός ολόκληρος είδε φως αληθινό και πήρε χαρά καλή όπου Χριστός ανέστη εκ νεκρών και έδωσε στην ανθρωπότητα την Ανάσταση και τρόπο και δρόμο να ζει κι όχι απλώς συνταγή να αποφεύγει το θάνατο. Με το καλό να εορτάσουμε και φέτος την Ανάσταση του.   Γεώργιος Κόρδης, kordis.gr Εικόνα Άρθρου: Ανάσταση, Ψηφιακή ζωγραφική, 2022. Limited edition of 7 Giclee Prints ...

Ίσως η γεύση της σοκολάτας, του απλού αυτού γλυκίσματος, να είναι κάτι σαν ομφάλιος λώρος που με κρατά ασυνείδητα ενωμένο με τις λιγοστές μνήμες της μητρικής αγκαλιάς, με το ακριβό χάδι του πατέρα

Πολλοί άνθρωποι όταν φεύγουν σε ταξίδια μακρινά για καιρό παίρνουν στις αποσκευές του w πράγματα που τους θυμίζουν το σπίτι, την πατρίδα τους, τους οικείους και όσους αγαπούν. Προσωπικά όταν αναχωρώ φροντίζω ανελλιπώς να προμηθευτώ μερικές, λίγες πάντα, σοκολάτες υγείας. Άμα τ? εγκαταστάσ? μου σε σπίτι ή σε ξενοδοχεία φροντίζω να τοποθετήσω τις σοκολάτες σε περίοπτη θέση επάνω στο γραφείο όπου μετά την κοπιαστική ημέρα συμμαζεύομαι τα βράδια για να γράψω γράμματα σε οικείους και φίλους, για να ακούσω μουσικές νόστου ή να στοχαστώ επάνω στην εργασία που ολοκληρώσαμε και να μετρήσω όσα απομένουν να κάμουμε και να πάρω κουράγιο. Τις ολίγες αυτές σοκολάτες τις αγγίζω με διάκριση πολλή. Σχεδόν δεν τις καταναλώνω. Τις κοιτώ, τις μυρίζω και μονάχα όταν η καρδιά μου λυγίζει από λύπη απουσίας...

«Να, για παράδειγμα πρέπει η γραμμή να πάρει χρώμα και το χρώμα να πάρει τις ποιότητες της γραμμής»

Όταν πιάνεις να ζωγραφίσεις να αντιμετωπίζεις κάθετι, ακόμα και το πιο απλό ως σύνθεση. Αυτό σημαίνει πως πρέπει να έχεις στο νου σου πως σε κάθε πράγμα υπάρχουν συστατικά που πρέπει να τα σεβαστείς, που πάει να πει πώς ό,τι κι αν κάνεις, όπως κι αν χειριστείς τις γραμμές, τα χρώματα, τους τ?νους, πρέπει να διατηρήσεις την ύπαρξη των στοιχείων αυτών. Συνήθως οι άνθρωποι δεν νοιάζονται για τα μέρη, τους ενδιαφέρει λέει το όλον. Έτσι θυσιάζουν χωρίς πολλή σκέψη τα συστατικά θεωρώντας πως σημασία έχει το τελικό γενικό αποτέλεσμα. Να για παράδειγμα άμα φτιάχνουν ένα δένδρο δεν το χτίζουν ως ένα σύνολο στοιχείων (κορμού, φύλλων ή και ανθέων ίσως) που στην συνάντηση και σύνθεσή τους δομούν το δένδρο. Φτιάχνουν απλά μια γενική φόρμα που μοιάζει με δένδρο αλλά τα συστατικά έχουν αφομοιωθεί κι ...

Σκέψεις για την ποιητικότητα στην τέχνη της ζωγραφικής - Μια προσωπική κατάθεση

Πρόσφατα ένας φίλος μου επισήμανε πως οι τίτλοι των έργων μου είναι ποιητικοί. Η παρατήρησή του με προβλημάτισε. Τί σημαίνει άραγε η ποιητικότητα και πώς ορίζεται; Κι ακόμη παραπέρα, μπορεί η ποιητικότητα, αν υποθέσουμε πως υπάρχει, να εκλογικευτεί και να γίνει αντικείμενο ανάλυσης και μελέτης;  Στη βάση αυτών των προβληματισμών επιχειρώ να καταθέσω κάποιες σκέψεις μου πάνω στο θέμα αυτό πιστεύοντας πως είναι ένα ζήτημα που αφορά γενικότερα την «βυζαντινή» ή την «βυζαντινής» καταγωγής ζωγραφική τέχνη.  Για όσους ακολουθούν έστω κατ΄ ελάχιστον την «βυζαντινή» εικαστική παράδοση είναι κοινή εμπειρία πως η ίδια η ζωγραφική είναι μια διαδικασία που εκπορεύεται έσωθεν. Αυτό δεν σημαίνει πως απουσιάζει η αναφορά στην φύση και στην φαινομενική πραγματικότητα. Κάθε άλλο. Η «βυζαντινή» εικαστ...

«Είχε και μιάν άλλη ζωή. Μικρή, χαρούμενη, τρελαμένη αυτή, που ολημέρα ακροβατούσε στη ράχη της, στην παραζάλη της και στον καημό της κοροϊδεύοντας το ουράνιο τόξο, τη φυγή, τη γενναιότητα...»

Είχε δυο ζωές. Η μια, η πιο μεγάλη, ήταν σκυφτή. Σαν κυπαρίσσι χειμωνιάτικο, καμπυλωμένο από αγέρα και χρόνια αδίστακτα. Μαντηλοκαλυμμένο το κεφάλι της, κοιτούσε πάντα μακριά εκεί που δεν έχει τέλος και γυρισμό. Τα χέρια της προσφορά και θυσία γεμάτα λαβωματιές και κενό, δώρα και ικεσία και ένα ερωτηματικό. Τα μαλλιά της. Τα μαλλιά της θησαυρός, ποταμός, ρίγος, κάλεσμα, ανάπαυση, παραμυθία. Τα μαλλιά της τελικά ένα θαυμαστικό και έρωτας ανεκπλήρωτος,  τάφος άδειος κι αυτός.  Βάδιζε σκυφτή γιατί δεν την χωρούσε ο ουρανός – τόσο που χαμήλωσε κι αυτός με τόσους ευσεβείς πάνω του… Βάδιζε; Χόρευε ίσως, γιατί δεν ήξερε πως να περπατήσει στη γη ετούτη που της εξουσιάσανε  το σώμα και το κάνανε όνειρο φτηνό και ηδονικό. Χόρευε  για να περνάει απαρατήρητη όπως οι χαζοί και τα παλιά παιδιά, εκεί...

«Όλους τους φαντάζομαι άρχοντες ωραίους να λειτουργούν τη ζωή και να την πλάθουν ολημέρα, να την ξαναφτιάχνουν κάθε μέρα πιο όμορφη στο διηνεκές»

Άκουσα κάποτε από ένα αγιορείτη μοναχό  να λέει για τον γέροντά του, έναν άγιο άνθρωπο που εγκαταβιούσε σε μοναστήρι στην Πάτμο, πως τον είδε κάποτε να τρώει μόνος του στο κελί του και πως φερότανε λες και ήτανε με πλήθος άλλων σε επίσημο γεύμα.  Φερότανε, έλεγε, σαν να τον κοίταζε εταστικά πλήθος άλλων. Με περίσσεια  ιεροπρέπεια κρατούσε ο σεβάσμιος γέροντας τα σκεύη και διακριτικά και με τρόπο σεμνό και ωραίο έτρωγε, Και ήτανε μόνος του στο στενό κρυφό κελί του.  Με άρεσε ετούτη η διήγηση και με έμαθε πολλά. Κι από τότε ασκούμαι να βλέπω τους ανθρώπους αλλιώς, προσπαθώντας με της φαντασίας τα διεισδυτικά μάτια, να θεωρώ διαφορετικά τους ανθρώπους που φτιάχνουν ωραία πράγματα και δημιουργούν έργα λειτουργικά για τη ζωή.  Έτσι δεν τους φαντάζομαι ποτέ να κάθονται άπρεπα προχειροντυ...

Το μάθημα της βυζαντινής ζωγραφικής

Υπάρχουν πολλών λογιών ρεαλισμοί στην τέχνη. Ο καθένας έχει το λόγο του, την θέση του και την λειτουργία του μέσα στην κοινωνία των ανθρώπων. Η βυζαντινή ζωγραφική προτείνει το δικό της, ιδιόρρυθμο ρεαλισμό, έναν, όπως το έχω ονομάσει, παραμυθητικό ρεαλισμό. Είναι ένας ρεαλισμός που δεν μοιάζει με κανέναν άλλο και ασφαλώς δεν μοιάζει με τους ρεαλισμούς πού γεννήθηκαν στην Δύση. Η βυζαντινή ζωγραφική είναι ρεαλιστική γιατί επιμένει στην αποτύπωση μορφών ιστορικών κι όχι φαντασιών, αφού για την θεωρία-θεολογία τέχνης του Βυζαντίου, η εικόνα δεν είναι αποκύημα της φαντασίας των ζωγράφων, ούτε δημιούργημα δικό τους. Η εικόνα ειναι η υποστατική εξωτερική μορφή προσώπων και γεγονότων. Εκκινώντας από αυτή την ρεαλιστική βάση ο ζωγράφος καλείται να επεξεργαστεί τις μορφές αυτές και να τι...

«Και τότε, ο ονειροπαρμένος, παίρνω θάρρος και σκέφτομαι πως όσο ακόμα υπάρχουν άνθρωποι που σεβαστικά αγγίζουν τη γη, όσο υπάρχουν ψυχές που ακόμα και τα ταπεινά σέβονται παπούτσια και ευλαβικά τα φορούν δεν μπορεί, λογίζομαι, υπάρχει ελπίς...»

Από όλα όσα οι άνθρωποι εφηύραν μέσα στα χρόνια για να ευκολύνουν τη ζωή τους αγαπώ τα παπούτσια. Κομψά η άκομψα, από πολύτιμα ή όχι δέρματα και άλλα υποδεέστερα υλικά φτιαγμένα, πλουμισμένα με χρώματα και σχέδια λογιώ λογιώ όλα τα παπούτσια με θέλγουν και μου αρέσουν. Και δεν με αρέσουν πού είναι ωραία και αστραφτερά και λουσάτα και έργα της τέχνης μερικά από αυτά. Αυτό που με γοητεύει στα παπούτσια είναι πού όλα, μα όλα έχουν να αφηγηθούν, ακόμα κι αν όσοι τα φορούν κρύβονται, ιστορίες για τις περπατησίες τους και κυρίως για τις καρδιάς τους τα χούγια και τα βάσανα τους. Κάθομαι ώρες πολλές συχνά και χαζεύω των ανθρώπων τα παπούτσια όταν εκείνοι διέρχονται ή όταν κάθονται στα καφφέ της αγοράς. Άλλα είναι σκονισμένα, αλλά περιποιημένα και προσεγμένα κι άλλα στραπατσαρισμένα στερ...