Vekrakos
Spartorama | «Είχε στην Αρχαιότητα η Σπάρτη Λιμάνι;», από τον Νίκο Μπακή

«Είχε στην Αρχαιότητα η Σπάρτη Λιμάνι;», από τον Νίκο Μπακή

Spartorama 01/10/2020 Εκτύπωση Άρθρα Δημοτικά Ιστορία Κοινωνία
«Είχε στην Αρχαιότητα η Σπάρτη Λιμάνι;», από τον Νίκο Μπακή
«Ο Ευρώτας είναι μια σύνθετη λέξη από το «ευ» και «ρότα» που σημαίνει καλή πλοήγηση»
Οδός Εμπόρων

Ένας σπουδαίος αρχαιολόγος είχε πει κάποτε ότι η αρχαιολογία βασίζεται 80 τοις εκατό σε θεωρίες και εικασίες, και μόλις το 20 τοις εκατό σε ανασκαφές. Έτσι κάποιοι από εσάς θ’ αναρωτηθήκατε με τον τίτλο του άρθρου: «μα πως γίνεται η Σπάρτη να είχε λιμάνι, αφού απέχει 40 χλμ. από την πιο κοντινή ακτή και βρίσκεται σε ύψος 250 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας;» …και όμως γίνεται. Γι’ αυτό λοιπόν ως μόνιμος κάτοικος και λάτρης της Ιστορικής Σπάρτης, όπου ενδιαφέρομαι για την ανάδειξη των θησαυρών της πολιτισμικής κληρονομιάς των προγόνων μας, οφείλω να δικαιολογήσω τον τίτλο αυτό, παραθέτοντας την προσωπική μου άποψη τεκμηριωμένη με πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Χρησιμοποιώντας ως επιχειρήματα τις αυθεντικές πηγές των Μεγάλων Ελλήνων Ιστορικών της Αρχαιότητας όπως του Ομήρου, του Ηροδότου, του Παυσανία κ.ά. Με απευθείας μεταφράσεις των αρχαίων κειμένων από αξιόλογους και έγκριτους Έλληνες φιλολόγους του υπουργείου παιδείας, καθώς επίσης στοιχεία του υπουργείου πολιτισμού και τις ανασκαφές του αρχαιολόγου Dr. Θεόδωρου Σπυρόπουλου. Και όχι τις διαστρεβλωμένες μεταφράσεις και απόψεις, εδώ και διακοσίων ετών, των ξένων πανεπιστημίων.

Τα παιδικά μου χρόνια τα έζησα στο χωριό μου στην Πελλάνα Λακωνίας. Μαζευόμασταν όλα τα παιδιά τα καλοκαίρια και διασκεδάζαμε στον Ευρώτα, στις τεράστιες λεκάνες που σχημάτιζε τότε ο μυθικός ποταμός, και συγκεκριμένα στην πηγή του Βιβαριού κοντά στο Ζορρό της Κονιδίτσας. Το Βιβάρι λεγόταν στην αρχαιότητα «Λαγγεία Πηγή» και σύμφωνα με τον Παυσανία: «μια πριγκίπισσα ονόματι Πελλανία σταμάτησε να πιεί νερό σε μια πηγή, γλίστρησε και πνίγηκε, αλλά το κορμί της δεν βρέθηκε ποτέ. Το καπέλο που φορούσε όμως βρέθηκε στην Λαγγεία πηγή, αρκετά χιλιόμετρα μακριά. Η πηγή που πνίγηκε η πριγκίπισσα ονομάστηκε «Πελλανίδα Πηγή» και βρίσκεται στο σημερινό χωριό της Πελλάνας, στην κάτω πλατεία γνωστή κι ως Άσπρη Βρύση».

Πηγαίνοντας σήμερα από Σπάρτη προς τους Βορείους Δήμους (πρώην Δήμου Πελλάνας) από τον παλιό δρόμο, περνάμε μέσα από ένα μικρό χωριουδάκι με το όνομα Καραβάς. Η λέξη και μόνο μ’ έβαζε πάντα σε σκέψη, θύμιζε καράβι, καραβοστάσι κ.ο.κ. Με είχε φάει τόσο πολύ η περιέργεια, όπου πήρα την απόφαση να πεταχτώ μέχρι το χωριό να μου λυθεί επιτέλους η απορία. Όπερ και εγένετο. Πράγματι έμεινα έκπληκτος από τις πληροφορίες των ηλικιωμένων που μου διηγήθηκαν: «Όταν ήμασταν παιδιά μαζευόμασταν γύρω από το τζάκι για να ακούσουμε τα παραμύθια της γιαγιάς, το παραμύθι που κυριαρχούσε τότε ήταν η αρπαγή της Ωραίας Ελένης. Η παράδοση λέει ότι ο περιβόητος Πάρις από εδώ, από το χωριό μας, έκλεψε την Ελένη και έφυγαν με πλοίο για την Τροία». Και συνεχίζουν: «Πολλά χρόνια πριν την έλευση των τρακτέρ και των υπολοίπων αγροτικών μηχανημάτων κάναμε ζευγάρι με τα ζώα. Το αλέτρι έπεφτε συνέχεια πάνω σε πέτρες, οι οποίες έμοιαζαν με αρχαίες άγκυρες και άλλες φορές βρίσκαμε στα χωράφια μας θαμμένα μέσα στο χώμα κουφάρια πλοίων(!)».

Σε μια συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο αρχαιολόγος Θεόδωρος Σπυρόπουλος το 2006 στην τοπική εφημερίδα της Καλαμάτας «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ» είχε τονίσει τα εξής: «κατά την διάρκεια του Πλειστόκαινου, ο ελληνικός χώρος άρχισε να αναδύεται σιγά σιγά από τη θάλασσα της Μεσογείου και να σχηματίζονται τμήματα ξηράς.  Από το φαινόμενο αυτό, σε κάποιους ελληνικούς χώρους παρέμειναν τα νερά της θάλασσας δημιουργώντας λιμνοθάλασσες. Μία από αυτές που παρέμεινε λιμνοθάλασσα έως το 1750 π.Χ., ήταν η λίμνη της Λακωνίας η οποία έφθανε από την Πελλάνα έως το Γύθειο και επικοινωνούσε με τη θάλασσα, ενώ τότε ο ποταμός Ευρώτας ήταν πλωτός».

Άρα όπως ισχυρίζεται ο κ. Σπυρόπουλος, ο Πάρις άρπαξε την Ελένη από την Πελλάνα, διέσχισαν με βάρκα κατά μήκος τον ποταμό Ευρώτα και έφθασαν μέχρι το Ομηρικό Έλος λίγο πριν ξεχυθούν στο Λακωνικό Κόλπο. Ο μύθος λέει επίσης όταν ο Μενέλαος έφυγε για την Κρήτη για να παραβρεθεί στην κηδεία του παππού του Κρατέα, άφησε πίσω την σύζυγό του την Ελένη στην Λακεδαίμονα με τον εκλεκτό προσκεκλημένο μέχρι να επιστρέψει. Εκμεταλλευόμενος την απουσία του Μενελάου ο θρασύτατος Πάρις δεν δίστασε εκτός από την Ελένη ν’ αρπάξει και τις δούλες και τους θησαυρούς του Μενελάου. Στην συνέχεια διανυκτέρευσαν σ’ έναν λιμενοβραχίονα, όπου έζησαν την πρώτη νύκτα του έρωτά τους. Την επόμενη μέρα σαλπάρισαν για την Τροία, αλλά από την βιασύνη του ο Πάρις ξέχασε το κράνος του και έτσι το γνωστό νησάκι του Γυθείου ονομάστηκε «Κρανάη».

Πολλούς αιώνες αργότερα όταν περιηγήθηκε στη Σπάρτη ο Παυσανίας τον 2ο αιώνα μ.Χ., έμεινε εκστασιασμένος από την ομορφιά αυτής της εντυπωσιακής πλωτής πόλης, την οποία την αποκάλεσε «άξιον θέας». O περιηγητής παρουσιάζει διεξοδικώς την Αγορά της πόλεως, την Aφεταΐδα οδό – την κύρια αστική και συγχρόνως την παλαιότερη οδό της Σπάρτης – και επιλέγοντας μόνον τα αξιολογώτατα περιδιαβαίνει την πόλη απαριθμώντας, και σε μερικές περιπτώσεις περιγράφοντας λεπτομερώς, περί τους 63 ναούς, ιερά και τεμένη, 7 ξόανα, 22 τάφους σημαντικών ανδρών, 20 ηρώα, 2 στοές, 24 αγάλματα θεών και ανδριάντες ηρώων και ολυμπιονικών, 7 βωμούς, 6 δημόσια οικοδομήματα, 2 Γυμνάσια, 1 κρήνη, και πλήθος άλλων χώρων, όπως τον Xορό, το Eλλήνιον, τον Πλατανιστά κ.ά.

Εκείνο που τον εντυπωσίασε περισσότερο ήταν το νησί μέσα στην κοίτη του Ευρώτα, ο Πλατανιστάς. Ήταν χώρος αθλοπαιδιών για τους νέους Σπαρτιάτες και η πρόσβασή του γινόταν μονάχα από μία γέφυρα. Στο νησί υπήρχε και το ιερό του Αχιλλέως. Συνήθως δεν το άνοιγαν, παρά μόνο τα Σπαρτιατόπουλα που επρόκειτο ν’ αγωνιστούν, θυσίαζαν στο ιερό πριν τον αγώνα προς τιμήν του Ήρωα του Τρωικού Πολέμου Αχιλλέα.

Επίσης στα ρωμαϊκά χρόνια είχε κατασκευαστεί στην Σπάρτη ένα από τα μεγαλύτερα υδραγωγεία της αρχαιότητας, με μήκος που έφθανε και τα 10 χλμ. Ένα θαύμα της μηχανικής, τρυπούσαν ακόμα και τα βουνά οι μηχανικοί προκειμένου να φθάσει το νερό από τις πηγές του Βιβαριού μέχρι την Σπάρτη. Υπολείμματα αυτού του σπουδαίου έργο υπάρχουν κατά μήκους του δρόμου Καραβά – Βορδόνιας.

Σύμφωνα με την ταπεινή μου γνώμη ο Ευρώτας είναι μια σύνθετη λέξη από το «ευ» και «ρότα» που σημαίνει καλή πλοήγηση. Δηλαδή η καλή πορεία που ακολουθεί ένα πλοίο στη θάλασσα ή σε ποτάμι και εδώ μιλάμε για την περίπτωση του Ποταμού Ευρώτα. Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές ο Ευρώτας κάποτε σχημάτιζε μία μεγάλη λιμνοθάλασσα και λογικά ήταν αδύνατη η συχνή κατασκευή γεφυριών λόγω του τεράστιου πλάτους που είχε, εκτός από τα στενά περάσματα όπως ήταν το γεφύρι του Κόπανου επί Τουρκοκρατίας. Για να μπορούν όμως να περνάνε οι κάτοικοι από την μια όχθη απέναντι στην άλλη, δημιουργήθηκαν μικρά κανάλια και λίθινες προβλήτες (βλέπε φωτογραφίες), για να γίνονται οι μετακινήσεις τους με βάρκες και να μεταφέρουν ακόμα και τα εμπορεύματά τους. Θα μπορούσαμε να την παρομοιάσουμε με την σημερινή Βενετία.

Ο Ευρώτας κρούει τον κώδωνα του κινδύνου. Δεν θυμίζει σε τίποτα τον Ιστορικό Ποταμό που διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στην Ιστορία της πάλαι ποτέ Κραταιάς Σπάρτης, αποτελώντας ένα φάντασμα του παρελθόντος. Σήμερα θεωρείται ένα από τα πιο μολυσμένα ποτάμια της Ελλάδος, με δραματική μείωση του νερού λόγω της ανθρώπινης παραβατικότητας. Η κατάσταση είναι ακόμη αποκαρδιωτική αφού κάποια ελαιοτριβεία, παρά την απαγόρευση, εξακολουθούν ακόμα και σήμερα να χύνουν τα λύματα των εργοστασίων τους μέσα στην κοίτη του ποταμού, προκαλώντας έτσι ανυπολόγιστη οικολογική καταστροφή.

Η κατασκευή του υπερσύγχρονου αυτοκινητόδρομου Λεύκτρου - Σπάρτης αποτέλεσε ένα σημαντικό έργο πνοής για την Λακωνία, αλλά ταυτόχρονα ένας μεγάλος πονοκέφαλος λόγω των συχνών καθυστερήσεων και εμποδίων που συναντούσαν τα εργοτάξια της κατασκευαστικής εταιρίας από τα αρχαιολογικά ευρήματα που ευρέθησαν κατά μήκος του Ευρώτα. Η θέση όμως που κατασκευάσθηκε δεν είναι καθόλου τυχαία, έχει χαραχθεί πάνω στον αρχαίο δρόμο που ένωνε την Σπάρτη με την Μεγαλόπολη και ακόμα παλαιότερα με τις Ομηρικές Φαρές, στην σημερινή Καλαμάτα (βλέπε ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ ραψωδία γ’ ~ στίχοι 486 έως 497, απόδοση Νίκου Καζαντζάκη). Ο Παυσανίας τον αναφέρει ως «Δημοσία Οδός». Κομμάτια αυτού του αρχαίου δρόμου μπορεί να τον συναντήσει κανείς στην Πελλάνα, όπου οι κάτοικοι του χωριού τον αποκαλούν ακόμα και στις μέρες μας ως «Δεμοσιά». 

Η σημαντικότερη αρχαιολογική ανακάλυψη επί του δρόμου, ήταν ένας αρχαίος λίθινος καλοδιατηρημένος δρόμος δίπλα στον αρχαίο ναό του Απόλλωνα Θόρναξ, στον οποίο ήταν ακόμη εμφανή οι αυλακώσεις από τους τροχούς των κάρων. Η είδηση αυτή έγινε αμέσως γνωστή από τα τοπικά Μ.Μ.Ε. Η κατασκευή του δρόμου σύμφωνα με τους αρχαιολόγους ανάγεται στην εποχή του Λεωνίδα 5ος αιώνας π.Χ., δηλαδή στους αρχαϊκούς χρόνους. Ακριβώς δίπλα στον αρχαίο δρόμο βρέθηκε επίσης και ένα άλλο σημαντικό εύρημα. Οι αρχαιολόγοι τ’ ονόμασαν «δέστρες». Ίσως να εννοούσαν την προβλήτα του μικρού λιμανιού εκεί όπου έδεναν τις βάρκες οι ντόπιοι ή για να υποθηκεύσουν τα προϊόντα τους οι έμποροι κ.ο.κ. (βλέπε φωτογραφίες).

Η θέση όπου εντοπίστηκαν οι αρχαιότητες αυτές, σύμφωνα με την Ε΄ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, είναι γνωστή με το μικροτοπωνύμιο «Εκκλησίες» και ανήκει στην κτηματική περιφέρεια της Τ.Κ. Βουτιάνων, Δ. Σπάρτης, Π.Ε. Λακωνίας (με λίγα λόγια μεταξύ των κοινοτήτων Καραβά και Κλαδά). Αναπτύσσεται στις δυτικές υπώρειες του λόφου του Προφήτη Ηλία, στη ΝΝΑ όχθη του ποταμού Ευρώτα και σε μικρή απόσταση βόρεια του ρέματος Μαυρόλευκο. Η θέση εντάσσεται στην ευρύτερη περιοχή Γελαδάρι, που ταυτίζεται με τον αρχαίο οικισμό Θόρναξ στην εγγύς περιφέρεια της Σπάρτης. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες της αρχαίας γραμματείας στον Θόρνακα υπήρχε ήδη από τους αρχαϊκούς χρόνους ιερό και άγαλμα του Απόλλωνος Πυθαέως, το οποίο αναφέρει και ο περιηγητής Παυσανίας του 2ου αιώνα μ.Χ.

Ο πρώτος που κάνει λόγο για τον Θόρνακα είναι ο Ηρόδοτος στις ΙΣΤΟΡΙΑΙ «…χρήσασθαι τούτο το νυν της Λακωνικής εν Θόρνακι ίδρυται Απόλλωνος, Κροίσος δε σφι ωνεομένοισι έδωκε δωτίνην»  (ΙΣΤΟΡΙΑΙ, Βιβλίο Α΄ Κλειώ ~ 1.69.4.). Στον Θόρνακα υπήρχαν οι «Στήλες του Ηρακλέους», όπου σύμφωνα με τον Θεόδωρο Σπυρόπουλο τις ταυτίζει με τον μύθο της Ατλαντίδος. Εκεί ακριβώς δίπλα βρίσκεται και το γεφύρι του Κόπανου στο Όρος Θόρναξ, στο στενότερο πέρασμα του Ευρώτα, όπου οι δύο Γίγαντες της Λακωνικής Γης ο Ταΰγετος και ο Πάρνωνας σχεδόν αγκαλιάζονται (βλέπε φωτογραφίες).

Το πρανές του βουνού με θέα το ποτάμι είχε σχολαστικά κοπεί και μετατραπεί σε πλάτωμα για να στεγάσει και να υποστηρίξει τις στήλες. Οι βραχοτομές βρίσκονται στη νότια όψη του βουνού σε εναλλασσόμενες κάθετες παραστάδες και κόγχες. Οι στήλες αυτές ήταν ένα μοναδικό αρχαιολογικό μυστήριο στην αρχαιότητα. Στην πραγματικότητα ήταν δύο οβελίσκοι από 15 με 16 μέτρα σε ύψος, οι οποίες στην πρωτογεωμετρική περίοδο ανεγέρθηκαν στο ιερό (τεμένους) του Απόλλωνα Πυθαέως μπροστά από την πόλη της Σπάρτης. Εκεί υπήρχε ο λεγόμενος «Θόρναξ εν πεδίω», στον οποίο στρατοπέδευσε ο Επαμεινώνδας που αναφέρεται από τον Ξενοφώντα. Πιθανολογείται πως οι στήλες αυτές είχαν στηθεί στην σημερινή είσοδο της Σπάρτης στο παλιό εργοστάσιο του ΧΥΜΟΦΙΞ. Αργότερα μία απ’ αυτές τις στήλες την πήραν οι Λακεδαιμόνιοι και την πήγαν στις Αμύκλες και τοποθετήθηκε στο κτίσμα που κατασκεύασε ο αρχιτέκτονας Βαθυκλής από την Μαγνησία.

Αξίζει να σημειωθεί πως εμπνευστής του μεγαλόπνοου αυτού σχεδίου δηλαδή η κατασκευή του νέου αρχαιολογικού μουσείου Σπάρτης στο ΧΥΜΟΦΙΞ υπήρξε ο κ. Σπυρόπουλος, όταν ήταν ακόμη Έφορος Αρχαιοτήτων Σπάρτης. Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε ν’ ανατρέξετε και στο τρίτομο σύγγραμμα ΛΑΚΕΔΑΙΜΩΝ του αρχαιολόγου Θεόδωρου Σπυρόπουλου.

Τέλος θα ήθελα να επισημάνω ότι όποιος επιθυμεί να επισκεφθεί αυτούς τους θαυμαστούς αρχαιολογικούς θησαυρούς στην νέα εθνική οδό δυστυχώς θ’ απογοητευτεί, δεν υπάρχουν πια. Μπαζώθηκαν και αυτά από την Εφορία Αρχαιοτήτων Σπάρτης, εξαφανίζοντας κάθε ίχνος.


Νίκος Μπακής

Φωτογραφίες: Νίκος Μπακής























































































  




Οδός Εμπόρων