«Ο Φώτης Κόντογλου κι ο Μοντερνισμός» από τον Γεώργιο Κόρδη

Ο Φώτης Κόντογλου ήταν δυτικοσπουδασμένος και στα γράμματα και στην τέχνη της ζωγραφικής. Το μαρτυρά κι ο ίδιος και η βιωτή του. Ταξίδεψε στην Ευρώπη συναντήθηκε με τα κινήματα και τις εκφάνσεις του μοντερνισμού και γύρισε στην Ελλάδα και επήγε στο Άγιον Όρος στα 1923 όπου γνώρισε την λεγόμενη βυζαντινή ζωγραφική, δηλαδή έναν άλλο εικαστικό λόγο προερχόμενο, ευθέως και μέσα από αδιάλειπτη συνέχεια, από την ελληνική παράδοση χιλιετιών όπως αυτή πορεύτηκε μέσα στους αιώνες  και εμπλουτίστηκε στους διαλόγους της με άλλες παραδόσεις, της Ανατολής κυρίως.

Άμα ο Κόντογλου γνώρισε αυτόν τον άγνωστο, μέχρι τότε, πλην  «δικό» του  μοντερνισμό -γιατί έτσι τον είδε αρχικά- γοητεύτηκε πολλά και άρχισε να ζωγραφίζει με τον τρόπο αυτό. Αφέθηκε και κυριεύτηκε από αυτόν χωρίς ποτέ να χάσει την επαφή του με όσα γένηκαν και γινόταν στην δυτική Ευρώπη. Έτσι παρήγαγε έργο  μοντέρνο πατώντας όμως επάνω στον λόγο της ελληνικής παράδοσης. Οι επιρροές υπάρχουν από τα δυτικά σύγχρονα του κινήματα αλλά ο λόγος, η ραχοκοκαλιά, δηλαδή η δομή της δουλειά του είναι βυζαντινά-ελληνικά.

Αυτό είναι και η μεγάλη του διαφορά από άλλους ζωγράφους της γενιάς του ?30 που επίσης επιχείρησαν διάλογο με τη βυζαντινή ζωγραφική που σίγουρα την τιμούσαν. Εκείνοι δημιούργησαν παίρνοντας στοιχεία από την βυζαντινή-ελληνική παράδοση πατώντας όμως επάνω στις δομές του δυτικού μοντερνισμού.

Αυτό, λοιπόν,  είναι το όλο ζήτημα·  όχι τα δάνεια ή οι επιρροές, αλλά ο λόγος, η δομή, η ραχοκοκαλιά.

Δάνεια έχει και η σύγχρονη ελληνική γλώσσα αλλά έχει δική της δομή. Δεν είναι οι λέξεις από μόνες τους το γλωσσικό σύστημα.

Το όλο πρόβλημα είναι, θαρρώ πως ο νεοελληνικός πολιτισμός ουδέποτε από συστάσεώς του αναζήτησε με σοβαρότητα να ανιχνεύσει, να μελετήσει να αποκωδικοποιήσει τις δομές του δικού του πολιτισμού. Αντιθέτως μετά βδελυγμίας μάλλον τις απέρριψε μέσα από το δάνειο σύστημα παιδείας που επεβλήθη μετά την σύσταση του νεοελληνικού κράτους.

Έτσι ακόμα και σήμερα «διαβάζεται» ο αρχαίος, ή ο μεσαιωνικός (βυζαντινός) ελληνικός  πολιτισμός ακόμα και ο λαϊκός, μέσα από τις νόρμες της δυτικού πολιτισμού και έτσι δεν κατανοείται ως προς τον λόγο του και γι΄ αυτό δεν μπορεί να  χρησιμοποιηθεί ως δομή για να παραχθεί ένας πολιτισμός σύνθεσης.

Και για να κλείσω για να μην κουράζω.

Ο εικαστικός κι όχι μόνον (μουσικός, αρχιτεκτονικός, διακοσμητικός, κα.) πολιτισμός που έγινε στην διάρκεια της Τουρκοκρατίας από τους Έλληνες είναι έξοχο παράδειγμα σοβαρού και επί ίσοις όροις διαλόγου με τον δυτικό πολιτισμό. Ενός διαλόγου που θα μπορούσαμε και σήμερα να κάνουμε αν είχαμε διατηρήσει την πολιτισμική μας ταυτότητα και τον λόγο του δικού μας ελληνικού τρόπου. Μάλλον όμως σήμερα μια τέτοια συζήτηση μοιάζει άνευ σημασίας και για πολλούς ίσως και επικίνδυνη.

Καλό απομεσήμερο από την ήσυχη και ειρηνική Λέρο.

Γεώργιος Κόρδης, kordis.gr

Εικόνα άρθρου: Φώτη Κόντογλου. Οι πρόσφυγες  -  Η κοιλάδα του Κλαυθμώνος