Η Άλωση, τα Παλαιολόγεια, το «Ήχος και Φως» από τον Βαγγέλη Μητράκο

«ω παίδες Ελλήνων ίτε,

ελευθερούτε πατρίδ΄, ελευθερούτε δε

παίδας, γυναίκας, θεών τε πατρώων έδη,

θήκας τε προγόνων: νυν υπέρ πάντων αγών»

Αισχύλος Πέρσες 402-405

«Εμπρός, των Ελλήνων γενναία παιδιά!

να ελευθερώσετε πατρίδα,  τέκνα, γυναίκες

και των πατρικών θεών σας  να ελευθερώσετε τα ιερά

και των προγόνων  τους τάφους·

τώρα για όλα είναι που πολεμάτε.»

Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, στα 1453, είχε φτάσει, μετά την κορύφωση της ακμής της (9ος-11ος αι.),  στην απόλυτη παρακμή, έτσι όπως συνέβη, άλλωστε,  με ΟΛΕΣ τις αυτοκρατορίες του κόσμου. Όμως, η πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είχε μια μοναδική και ένδοξη διαφορετικότητα από τις άλλες πτώσεις στην παγκόσμια Ιστορία, μετατρέποντας μιαν ήττα σε νίκη και κορυφαία δόξα:

Όταν ο Μωάμεθ πρότεινε στον Τελευταίο Βασιλιά, τον Κων/νο Παλαιολόγο, μιαν έντιμη και ασφαλή παράδοση, εκείνος, αν και γνώριζε καλά  πως το Βυζάντιο, κάτω από τα απαθή βλέμματα της «χριστιανικής» Δύσης, είχε φτάσει στο τέλος του, απάντησε, με τη σύμφωνη γνώμη των στρατιωτών και του λαού του:

«Το δε την πόλιν σοι δούναι, ούτ’ εμόν εστιν ούτ’ άλλου των κατοικούντων εν ταύτη• κοινή γαρ γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν και ου φεισόμεθα της ζωής ημών».

«Το να σου παραδώσω την Πόλη ούτε δικό μου δικαίωμα είναι ούτε κανενός άλλου από τους κατοίκους της• γιατί όλοι με μια ψυχή προτιμούμε να πεθάνουμε με τη θέλησή μας και δε λυπόμαστε για τη ζωή μας».

Από την υπέρτατη στιγμή αυτής της απάντησης ο Κων/νος Παλαιολόγος ήταν ο Μεγάλος Νικητής της ιστορικής σύγκρουσης και ολοκλήρωσε αυτήν τη Νίκη όταν επάνω στις επάλξεις των κάστρων της Βασιλεύουσας ήταν μπροστά από τους στρατιώτες του, με το σπαθί στο χέρι, αποφασισμένοι ΟΛΟΙ να δώσουν τη ζωή τους για την πατρίδα και την ελευθερία, για τα όσια και τα ιερά, ενώ ο αντίπαλός του, ο Μωάμεθ, μαζί με τους υπασπιστές του, ήταν, εκ του ασφαλούς, πίσω από τους δικούς του στρατιώτες,  έχοντας δώσει, μάλιστα, διαταγές να σκοτώνουν όποιον οπισθοχωρούσε!!!

Κι όταν οι Τούρκοι πάτησαν τα τείχη, ο Παλαιολόγος πέταξε από πάνω του τα αυτοκρατορικά εμβλήματα κι έτρεξε προς το μέρος όπου είχαν συναχθεί οι εχθροί, κραδαίνοντας στο ένα χέρι το σπαθί και στο άλλο την ασπίδα,

γνωρίζοντας πως ήταν η τελευταία φορά που έβλεπε τον ήλιο να λάμπει πάνω από την Πόλη των πόλεων.

Τα στερνά του λόγια φωτίζουν το μεγαλείο του Παλαιολόγου αλλά και των άλλων υπερασπιστών της Πίστης και της Πατρίδας:

«Η Πόλη κυριεύεται κι εγώ ζω ακόμα»;

Κι όταν ένας αράπης τον χτύπησε πισώπλατα, ο Κωνσταντίνος φώναξε σπαρακτικά:

«Δεν υπάρχει κάποιος Χριστιανός να μου πάρει το κεφάλι;»

Πώς να μην ριγεί και να μην κλαίει κάθε Χριστιανός Έλληνας όταν, μετά από τετρακόσια χρόνια τουρκικής σκλαβιάς,  ακούει μέσα από το δημοτικό τραγούδι τον κλεφταρματωλό  της Φωκίδας Θανάση Βλαχοθανάση, που υπέργηρος μετείχε στη μάχη της Ναυπάκτου (1771) και λαβώθηκε βαριά, να λέει τα ίδια λόγια με τον Παλαιολόγο:

«(…)"Κόψτε μου το κεφάλι μου, νά χετε την ευχή μου!"

Κι΄ ο Ανδρούτσος βγάνει μια φωνή, πικρή, φαρμακωμένη:

"Παιδιά, τραυάτε, τα σπαθιά, κι΄ αφήτε το ντουφέκι,

να μη μας πάρη η Τουρκιά του Βλάχου το κεφάλι,

που γέρασεν αρματωλός, ΄ς τους κλέφταις καπετάνιος.»

Όλα τούτα (και άλλα πολλά) οι Τούρκοι τα γνωρίζουν καλά και τα φέρουν βαρέως . Γι’ αυτό και πασχίζουν, μετά από τόσους αιώνες, με όσα κάνουν και απειλούν σε βάρος του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας, να υποτάξουν αυτό το ηρωικό και ανυπέρβλητο πνεύμα της θυσίας του Παλαιολόγου, μη γνωρίζοντας, οι δύστυχοι, πως τέτοιες κορυφαίες στιγμές και αποφάσεις είναι προορισμένες να ζουν και να φωτοβολούν εις τους αιώνας των αιώνων και πως ό,τι και να κάνουν, ό,τι  και να πουν, η περήφανη απάντηση του Παλαιολόγου στον Μωάμεθ και η μεγαλειώδης θυσία του υπέρ βωμών  και εστιών θα λάμπει και θα φωτοβολεί εσαεί πάνω από τον τρούλο της Ελληνικής και Χριστιανικής Αγια-Σοφιάς.

Μέσα σ’ αυτό το λαμπρό ιστορικό πλαίσιο ο Βυζαντινός Μυστράς κατέχει το πρωτείον της δόξης, αφού από τα άγια χώματά του ξεκίνησε ο Δεσπότης Κωνσταντίνος Παλαιολόγος,  για να πάει να στεφθεί Βασιλιάς του Βυζαντίου στην αιώνια ελληνική Βασιλεύουσα, την Κωνσταντινούπολη.

Σε ανάμνηση της ιστορικής δόξας καθιερώθηκαν, κάποτε,  στον Μυστρά τα Παλαιολόγεια, θεσμός που αγκαλιάστηκε θερμά από την ελληνική πολιτεία, τους  τοπικούς θεσμούς και την τοπική κοινωνία. Είναι αξιοσημείωτο ότι τα Παλαιολόγεια αποτελούσαν, μεταξύ άλλων, αντικείμενο ενδιαφέροντος για τα «Ελληνικά Επίκαιρα» της εποχής, τα οποία προβάλλονταν στους κινηματογράφους όλης της χώρας αλλά και στο εξωτερικό, φέρνοντας στο προσκήνιο τον Μυστρά, το Βυζάντιο και τον Παλαιολόγο.

Την ημέρα της Μνήμης, στις 29 Μαΐου, οι παλαιοί Σπαρτιάτες θεωρούσαν αυτονόητη υποχρέωση και τιμή τους να παραστούν, σύσσωμοι, στην Θεία Λειτουργία στον Α. Δημήτριο και στο Μνημόσυνο του Κων/νου Παλαιολόγου, στον Μυστρά. Παρ’ ό,τι η 29η Μαΐου δεν έγινε ποτέ τοπική αργία για την Σπάρτη,  οι Σπαρτιάτες των παλαιότερων ετών άφηναν τις δουλειές τους, έκλειναν τα μαγαζιά και τα γραφεία τους, έπαιρναν άδεια από τις επιχειρήσεις που εργάζονταν, για να παραστούν στα Παλαιολόγεια.

Και όσοι ήταν τότε μαθητές θυμούνται ακόμα (και θα θυμούνται για πάντα) το δρώμενο «Ήχος και Φως» στο νυχτερινό Βυζαντινό Μυστρά. Επί σειράν ετών, οι Σπαρτιάτες, μικροί και μεγάλοι, πάρα πολλοί Έλληνες επισκέπτες αλλά και ξένοι τουρίστες προσέρχονταν στον Βυζαντινό Μυστρά για να παρακολουθήσουν, άκρως εντυπωσιασμένοι, το πολυθέαμα «Ήχος και Φως», όπου ο Ήχος (λόγος και μουσική) και το Φως (μελετημένη τοποθέτηση προβολέων μέσα στον Βυζαντινό Μυστρά) συνδυάζονταν αρμονικά, προβάλλοντας, μέσα στη νύχτα, διάφορα επιλεγμένα μνημεία της ένδοξης Καστροπολιτείας και δίνοντας αφορμή να ξετυλιχθεί, βιωματικά, η Ιστορία του Μυστρά, του Βυζαντίου και του Παλαιολόγου.

Προσωπικά, σαν μαθητής του Γυμνασίου, κάπου στα 1970, δεν μπορώ να ξεχάσω την ανατριχίλα που διαπέρασε το κορμί και την ψυχή μου, όταν σε ένα «Ήχος και Φως» που παρακολουθούσαμε με το σχολείο μας (Γυμνάσιο Αρρένων Σπάρτης), καθισμένοι στο άπλωμα της Κάτω Πύλης,  φωτίστηκαν τα Παλάτια  μέσα στη νύχτα και μέσα σε μια υποβλητική μουσική υπόκρουση ο εκφωνητής διηγούνταν πώς ο Παλαιολόγος αναχώρησε από τον Μυστρά για την Κωνσταντινούπολη ενώ ταυτόχρονα ακουγόταν ο καλπασμός και το χρεμέτισμα του αλόγου του. Εκείνη τη μαγική στιγμή είδαμε και νιώσαμε ΟΛΗ την ιστορία και πήραμε ένα γόνιμο μάθημα ζωής που δεν σβήνει ποτέ και ζει ακόμα στις καρδιές μας. 

Δυστυχώς, είναι γενική εντύπωση πως, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες, τα Παλαιολόγεια, από το ’70 και μετά, βρίσκονται σε μια διαρκώς φθίνουσα πορεία. Αν και γίνεται η Λειτουργία και το Μνημόσυνο στον Α. Δημήτριο, αν και γίνεται η εκδήλωση στο Άγαλμα του Παλαιολόγου, αν και πραγματοποιούνται πολλές καλλιτεχνικές και αθλητικές εκδηλώσεις, η λάμψη των Παλαιολογείων φθίνει, γιατί κάτι συνέβη στο πέρασμα των χρόνων και χάθηκε η ψυχή τους. Σε μιαν τέτοιου μεγέθους σημασίας και νοημάτων ιστορική επέτειο, δεν μετρούν τόσο τα υλικά όσο, κυρίως, τα ψυχικά και πνευματικά αποθέματα, τα οποία μάλλον βρίσκονται σε αποδρομή.

Ίσως, η επαναφορά του «Ήχος και Φως», αναβαθμισμένου με τη βοήθεια της σύγχρονης Τεχνολογίας, θα μπορούσε, να γίνει ο καταλύτης, για να ξαναγεννηθεί η χαμένη ψυχή και η αίγλη των Παλαιολογείων και να συνδεθεί και πάλι το κομμένο νήμα του Χθες με το Σήμερα. Ίσως.

«Μάη, πανώρια είδες το φως,

Μάη και του θανάτου το σκοτάδι,

όταν χωρίς ελπίδα Ανάστασης

την Κάθοδο έζησες στον Άδη.

Βασίλισσα χιλιόχρονη,

σκλάβα τώρα αιώνια,

στολίστηκες την ημισέληνο

και στου Βοσπόρου παίζεις τα νερά,

όταν στου Μάη το ολόγεμο φεγγάρι,

το αερικό του πετρωμένου Βασιλιά κουφάρι

διώχνει απ’ την Αγια - Σοφιά τελώνια και δαιμόνια,

και μυστικά να προσκυνήσει αναζητά,

στη Χάλκη και στον Μαρμαρά,

στο Πέρα και στον Γαλατά,

στη Χώρα, στο Φανάρι,

τον τελευταίο Τίμιο Σταυρό,

τον χρυσοποίκιλτο, τον λαμπερό

που ο Άγγελος εξέχασε στον ουρανό να πάρει.

ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ – 2015
ΕΛΕΝΗ ΑΡΒΕΛΕΡ

Σπάρτη 26-5-2025
Βαγγέλης Μητράκος 

*Φ1: «Ο Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος ο αυτοκράτωρ των Ελληνορωμαίων εξέρχεται άτρομος εις την μάχην το 1453» - πίνακας του Θεόφιλου

*Φ2: Η μοναδική αυθεντική προσωπογραφία του Κων/νου Παλαιολόγου, που αποκαλύφθηκε, τυχαία, το 2024, στο Καθολικό της Παλαιάς Μονής Ταξιαρχών Αιγιαλείας.

*Φ3:  Η εικόνα των τίτλων από τα ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΕΠΙΚΑΙΡΑ  της περιόδου 28/05/1966 - 31/05/1966, για τα «ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΙΑ».

*Φ4: Άποψη από την κοσμοπλημμύρα μπροστά από το άγαλμα του Παλαιολόγου, στα 1966.

*Φ5: «Ήχος και Φως» 1966: Τα παλάτια.

*Φ6: Η Α. Σοφία ήταν, είναι και θα είναι, για πάντα, ελληνική.