«Εδώ εξετελέσθησαν υπό των Γερμανών την 26η Νοεμβρίου 1943, 118 Σπαρτιάται» από την Άβα Μπουλούμπαση

                Ένα από τα σημεία μιας τέτοιας συνάντησης αποτελούν τα επίσημα μνημεία: εδώ οι νικητές των όποιων αντιπαραθέσεων, επιχειρούν να αναδείξουν ένα συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός, που επιλέγεται και νοηματοδοτείται ανάλογα, επιδιώκοντας την πολιτισμική κατοχύρωση της υπεροχής τους και τη μεγαλύτερη δυνατή κοινωνική συναίνεση.

Αυτοί οι γενικοί στόχοι όμως, εξειδικεύονται και προσαρμόζονται σε εθνικές και τοπικές ιδιαιτερότητες, που επιδρούν άμεσα στη μορφή, τους συμβολισμούς και τα μηνύματα που επιχειρούν να μεταδώσουν τα μνημεία στις τοπικές κοινωνίες προς τις οποίες απευθύνονται.

                Για τούτο έχει ενδιαφέρον να επικεντρωθούμε σε συγκεκριμένα παραδείγματα, που βοηθούν στην ανάδειξη του συγκεκριμένου τρόπου με τον οποίο τα μνημεία επανανοηματοδοτούν το παρελθόν.  Να εντοπίσουμε  πώς συνδέεται το τοπικό με το εθνικό, μελετώντας προσεκτικά την κατά τον Σπύρο Ασδραχά “περιφρονημένη” τοπική ιστορία. Και αντλώντας πληροφορίες από διαφορετικές πηγές, να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε πώς μια τοπική κοινωνία, μέσα από τις δικές της ιδιομορφίες και ιδιαιτερότητες, προσλαμβάνει και ερμηνεύει διάφορα ιστορικά συμβάντα.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

                -Στο 35ο χλμ της παλιάς εθνικής οδού Τρίπολης-Σπάρτης, στη θέση Μονοδένδρι, δύο ασπρισμένα τσιμεντένια παγκάκια, ερχόμενοι από Αθήνα δεξιά, και  μια ελληνική σημαία σε ύψωμα αριστερά, μας κάνουν να υποθέσουμε (αφού δεν υπάρχει πινακίδα επί του δρόμου), ότι βρισκόμαστε σε ένα σημείο φορτισμένο με κάποια σημασία…

                Αφού ανεβείς μερικά πέτρινα σκαλοπάτια, συναντάς μαρμάρινο λιτό μνημείο με την επιγραφή “Εδώ εξετελέσθησαν υπό των Γερμανών την 26η Νοεμβρίου 1943, 118 Σπαρτιάται”. Στην κατώτερη από τις αναβαθμίδες, πάνω στις οποίες έχει τοποθετηθεί πυραμιδοειδής στήλη επενδυμένη με λευκό μάρμαρο, αναγράφεται με μεγάλα γράμματα ο αριθμός 118.

Από πάνω, στην πρόσθια πλευρά, ανάμεσα σε εγχάρακτο μαύρο σταυρό επάνω και ανάγλυφο στεφάνι νίκης κάτω, αναγράφονται τα πρώτα εννέα ονόματα των εκτελεσθέντων με χαραγμένη δίπλα την επαγγελματική ή επιστημονική τους ιδιότητα, και στη συνέχεια τα υπόλοιπα ονοματεπώνυμα, πρώτα ως μέλη οικογενειών και μετά ατομικά, χωρίς αλφαβητική σειρά, που συνεχίζονται στις δύο παράπλευρες επιφάνειες.

                Το μνημείο είναι τοποθετημένο σε ύψωμα απέναντι από φυσικό κοίλωμα του εδάφους, για το οποίο το μόνο που μας κάνει να υποθέσουμε ότι πρόκειται για τον ακριβή τόπο της εκτέλεσης, είναι ένας απλός πέτρινος σταυρός σε μικρό βράχο ανάμεσα σε θάμνους και αγριόχορτα, με την επιγραφή “Χρήστος Καρβούνης και οι  118”.

                Το δραματικό  γεγονός στο οποίο είναι αφιερωμένο το μνημείο, εντάσσεται σε μια περίοδο της Κατοχής που χαρακτηρίζεται από την άνοδο στην εξουσία της κυβέρνησης Ι.Ράλλη, την συνθηκολόγηση της Ιταλίας,την ίδρυση των Ταγμάτων Ασφαλείας ( με την ανοχή των Βρετανών), για τον έλεγχο και τον περιορισμό, εντός πλαισίων, της Αντίστασης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που φουντώνει, τις μεγάλες διαδηλώσεις κατά της επιστράτευσης (που εξήγγειλαν οι ναζί) τον Ιούλιο του 1943, και την ένταση της καταπίεσης εκ μέρους των Γερμανών, με την όλο και πιο συχνή χρήση των λεγόμενων αντιποίνων κατά των αμάχων (σε λιγότερο από έναν μήνα μετά, στις  13 Δεκεμβρίου, θα γίνει το Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων...).

                Στις 29 Οκτωβρίου 1943, απόσπασμα του τοπικού ΕΛΑΣ επιτίθεται στην κατοικία του Λεωνίδα Βρεττάκου, διοικητή του Τάγματος Ασφαλείας Σπάρτης, εξ αιτίας του οποίου οι Γερμανοί με υπόδειξη Ελλήνων κουκουλοφόρων/δωσιλόγων, προβαίνουν σε συλλήψεις επιφανών πολιτών, βασικά στελεχών και μελών του ΕΑΜ, και τους οδηγούν στις φυλακές της Σπάρτης αρχικά και της Τρίπολης στη συνέχεια.

Όπως γράφει ο δικηγόρος Σπύρος Τζινιέρης^2, συγγενείς των συλληφθέντων ζητούν την απελευθέρωση τους από τους Γερμανούς, ενώ παράλληλα κάνουν έκκληση στους αντάρτες να μην προβούν σε επιθέσεις γιατί υπάρχει κίνδυνος εκτέλεσης των ομήρων.

                Παρ’ όλα αυτά, στις 25 Νοεμβρίου 1943, μέλη του τοπικού ΕΛΑΣ στήνουν καρτέρι στο Μονοδένδρι γιατί έχουν πληροφορίες ότι θα περάσουν από εκεί τσολιάδες των ταγμάτων ασφαλείας της κυβέρνησης Ράλλη. Αντί αυτών, εμφανίζεται εφοδιοπομπή τριών γερμανικών αυτοκινήτων³. Οι αντάρτες επιτίθενται και εξοντώνουν όλη τη φάλαγγα⁴.

                Την επομένη, 26 Νοέμβρη, οι Γερμανοί παίρνουν από τις φυλακές της Τρίπολης 100 από τους  ομήρους, και  τους οδηγούν στη θέση Μονοδένδρι όπου τους εκτελούν κατόπιν διαταγής του γνωστού από τα Καλάβρυτα- Γερμανού στρατηγού Πελ/σου Λε Σουίρ⁵.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

                Η πόλη θα ενσωματώσει το τραγικό γεγονός στη συλλογική της μνήμη με πολλούς τρόπους: Ένα χρόνο μετά γίνεται μνημόσυνο από τους συγγενείς και εντοιχίζεται πλάκα “των Εθνομαρτύρων 1941-44” στην πρώην οδό Αμαλίας που “βέβηλα χέρια κατέβασαν στις 8 ιούνη⁶”, και στήνεται στο σημείο ξύλινος σταυρός “στους 118 ηρωικούς νεκρούς της λευτεριάς” όπως εκεί αναγράφεται, που λόγω βανδαλισμών, θα φρουρείται ένα πρώτο διάστημα.

                Θα χρειαστεί να περάσουν τα δύσκολα χρόνια του Εμφύλιου και τα πρώτα μετεμφυλιακά, για να μπορέσουν οι Θωμάς και  Παναγιώτα Σουρλή -συγγενείς ενός εκ των εκτελεσθέντων- να ανεγείρουν μνημείο με δαπάνη τους,  το 1959.

                Μεσολαβούν χρόνια σιωπής, όπου μόνο στη λογοτεχνία, την ποίηση και τα μοιρολόγια γίνεται αναφορά στη θυσία των πατριωτών. Ο Νικηφόρος Βρεττάκος⁷, ο Σταύρος Ψιμογεράκος⁸, ο Πέτρος Λιακάκος⁹,  ο Δημήτρης Πετσετίδης¹⁰, η Βούλα Δαμιανάκου¹¹ ο Βασίλης Ρώτας¹² αλλά και η λαϊκή μούσα με τα μοιρολόγια της¹³, θα καταγράψουν με τον δικό τους τρόπο το γεγονός. Παράλληλα, η ιστορία, γραμμένη από τους ηττημένους¹⁴  αλλά και ουδέτερους παρατηρητές¹⁵ μαρτυρίες¹⁶, ομιλίες¹⁷, άρθρα στον τοπικό τύπο¹⁸ κ.λπ., θα αναπληρώνουν την  σιωπή.

                Η επίσημη πολιτεία θα αποδειχτεί τουλάχιστον αμήχανη…

                Το 1964, με πρόταση του τότε Δημάρχου Γ.Σαϊνόπουλου, το Δημοτικό Συμβούλιο Σπάρτης αποφασίζει με πλειοψηφία¹⁹  την καθιέρωση ετήσιου μνημοσύνου των 118, προς “αποφυγή κομματικής εκμετάλλευσης της θυσίας τους”, όπως αναφέρεται. Απόφαση που όμως το ΥΠ.ΕΣ. και η Δ/νση Χωροφυλακής Σπάρτης²⁰  θα ακυρώσουν με το επιχείρημα “κινδύνου διασάλευσης της τάξεως”, αν και περίπου την ίδια εποχή εορτάζονται επέτειοι της νίκης κατά του “κομμουνιστοσυμμοριτισμού²¹”.

Στη βάση αυτή η Νομαρχία Λακωνίας θα “προτείνει” αναβολή για το 1965 που θα γίνει τελικά αποδεκτή, αλλά δεν θα υλοποιηθεί ποτέ.

                Ο Γ.Σαϊνόπουλος θα επανέλθει μετά τη μεταπολίτευση. Το 1976, το Δ.Σ. Σπάρτης, με 10 παρόντες εκ των 15 Δ.Συμβούλων και με 1 μόνο αρνητική ψήφο, αποφασίζει υπέρ ετησίου μνημοσύνου και για τη μετονομασία δρόμου της πόλης σε “οδό των 118”.

Στο σκεπτικό της απόφασης αναφέρεται η ανάγκη αποφυγής “πολιτικής εκμετάλλευσης υπό διαφόρων οργανώσεων” και η υποχρέωση τιμής των εκτελεσθέντων με τον “πιο ενδεδειγμένο τρόπο”. Δυστυχώς ο Σαϊνόπουλος δεν θα επανεκλεγεί Δήμαρχος το 1978, και η λήθη θα επικρατήσει πάλι.

               Η επίσημη σιωπή θα διακόπτεται ωστόσο από άλλου είδους επιτελέσεις: το ΚΚΕ και οι περί αυτό αντιστασιακές οργανώσεις, τα επόμενα χρόνια διοργανώνουν εκδηλώσεις μνήμης σε κλειστό κομματικό περιβάλλον, με επιτόπου μνημόσυνα και ομιλίες²².

               Αυτά μέχρι το 2005. Τότε που ο δήμαρχος Σπάρτης Σαράντος Αντωνάκος προκηρύσσει διαγωνισμό, στον οποίο επικρατεί ο γνωστός γλύπτης Δ.Αρμακόλας, και ανεγείρει “μνημειακό γλυπτό” στην πλατεία του ΟΤΕ, απέναντι από τον Ναό του πολιούχου της Σπάρτης Οσίου Νίκωνος του Μετανοείτε, του οποίου η μνήμη τιμάται την ίδια μέρα, 26 Νοεμβρίου.

                Επάνω στην τυπική μαρμάρινη στήλη, όπου αναγράφονται τα ονόματα των (100) νεκρών με αλφαβητική σειρά εδώ, έχει τοποθετηθεί μπρούτζινη φιγούρα νέου χλαμιδοφόρου με στεφάνι νίκης  αντεστραμμένη με το κεφάλι προς τα κάτω και ταινία με την επιγραφή “Η Σπάρτη στα παιδιά της”.

(η αρχική πρόταση ήταν να γραφεί “Η Σπάρτη για τα παιδιά της αθώα θύματα του χιτλερισμού”), αναπαράσταση αγγέλου-υπερβατικού όντος κατά τον δημιουργό (και κατά την γράφουσα, ήττας-κατακρήμνισης, με σαφή  ομοιότητα με αντίστοιχα γλυπτά επί τάφων).

                Μπροστά υπάρχει πλάκα με την επιγραφή: “Ο Δήμος Σπάρτης στη μνήμη των πατριωτών που εκτελέστηκαν από τα στρατιωτικά στρατεύματα κατοχής”…

                Από τη χρονιά αυτή θα τελείται εδώ επιμνημόσυνη δέηση, στο περιθώριο   της θρησκευτικής εορτής, που θα ακολουθείται από επίσκεψη και μικρή τελετή στον τόπο της θυσίας. Από το 2015 επίσης, θα πυκνώσουν οι πρωτοβουλίες από ιδιωτικούς φορείς (πχ Πνευματική Εστία Σπάρτης) και μεμονωμένους ερευνητές (Βαγγέλης Μητράκος, Γιάννης Μητράκος, Γιώργος Γιαξόγλου, Κώστας Δρογγάρης και συγγενείς των εκτελεσθέντων) που επιχειρούν να αναδείξουν το θέμα με δημόσιες τοποθετήσεις.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Όπως έχει γράψει ο Γουίλιαμ Φώκνερ όμως, “History is not was, it is”²³.

                Η συζήτηση γύρω από την εκτέλεση των 118 παραμένει ανοιχτή και η αντιπαράθεση έντονη.

Ο αριθμός των εκτελεσθέντων (αν ήταν 100, 105, 117 ή 118), το πολιτικό τους ανήκειν (μέλη ή όχι του ΕΑΜ και των οργανώσεων του), ο υπεύθυνος της τραγωδίας (ο ΕΛΑΣ ή η κουκουλοφόροι δοσίλογοι) και  η ταυτότητα αυτών που τους κατέδωσαν στους Γερμανούς, είναι μερικά από τα θέματα που  απασχολούν ακόμη την τοπική κοινωνία.

                Η αμφισβήτηση του πραγματικού αριθμού των εκτελεσθέντων, που στη γερμανική διαταγή είναι 100, στο Μονοδένδρι 105 και 118+Καρβούνης στη Λάκκα, και 118 στην πρώτη ανακοίνωση -1 δεκεμβρίου 1943- της εφημερίδας ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ, μάλλον οφείλεται στη δραματικότητα των στιγμών. Κάποιες απόπειρες “πολιτικής ερμηνείας”²⁴, έχουν αποδειχτεί εντελώς αβάσιμες.

                Ο αριθμός 118 αποτελεί από μόνος του έναν “τόπο μνήμης” για την Σπάρτη.

Ο σύντομος λοξός δρόμος που από την είσοδο της πόλης οδηγεί στην κεντρική λεωφόρο Κ.Παλαιολόγου, φέρει την ονομασία “οδός των 118”.  Στην δεύτερη κεντρική πλατεία του ΟΤΕ, απέναντι ακριβώς από την εκκλησία του πολιούχου Οσίου Νίκωνος, το μνημειακό γλυπτό αφιερωμένο στο ίδιο γεγονός, καταγράφει 100 εκτελεσθέντες. Ενώ στην άλλη έξοδο προς το Γύθειο, στο κτίριο αλυσίδας σούπερ μάρκετ που έχει ανεγερθεί στο σημείο της κατεδαφισμένης πλέον κλινικής του εαμίτη  γιατρού Καρβούνη, υπάρχει εντοιχισμένη επιγραφή που σηματοδοτώντας ένα σημείο μνήμης, αναφέρεται στην εκτέλεση του γιατρού Χρ.Καρβούνη και των 117 στις 26/11/1943. Ενώ τον Νοέμβρη του 2021 ο αθλητ.οργανισμός του Δ.Σπάρτης καθιέρωσε αγώνες δρόμου με τίτλο “Δρόμος των 118”.

                Η  σύνδεση των εκτελεσθέντων πατριωτών με το ΚΚΕ και τις ΕΑΜικές οργανώσεις απαιτεί περαιτέρω έρευνα. Σίγουρη είναι η ένταξη σε αυτές των Καρβούνη, Ζερβομπεάκου Φικιώρη, Καραχάλιου και Γιατράκου²⁵ και των 4 αδελφών Τζιβανόπουλου²⁶.   Η σύλληψη και κράτηση των υπολοίπων στις φυλακές της Σπάρτης θα μπορούσε να μην οφείλεται αποκλειστικά στην πολιτική τους ένταξη : συχνά οι κουκουλοφόροι λειτουργούσαν αντεκδικητικά και με βάση έχθρες που δεν είχαν σχέση αποκλειστικά με  την πολιτική ένταξη των πολιτών που κατέδιδαν. Λείπει εξάλλου μια τεκμηριωμένη έρευνα που θα μπορούσε να ρίξει φως στην υπόθεση, όσο τουλάχιστον ο Περισσός  δεν δίνει τα αρχεία του στη δημοσιότητα. Σε κάθε περίπτωση η σημασία και ο αντίκτυπος της θυσίας  έχει ξεπεράσει τις όποιες ταυτότητες των θυμάτων.

Συχνά επιχειρείται να ευτελισθεί το ίδιο το γεγονός, ως αδόκιμη και απροετοίμαστη ενέργεια του ΕΛΑΣ, στον οποίο επιρρίπτεται η ευθύνη της μαζικής εκτέλεσης²⁷, και όχι στους κουκουλοφόρους καταδότες και τους Γερμανούς κατακτητές²⁸.

                Το ζήτημα της ταυτότητας των κουκουλοφόρων/ καταδοτών των 118 φαίνεται να βαραίνει ακόμη τη συνείδηση των Σπαρτιατών. Όμως στις 10 Μαΐου 1947, στην 7η Δίκη της Νυρεμβέργης, στις απολογίες των Γερμανών κατηγορουμένων, κατατέθηκαν, μεταξύ άλλων, και διαφωτιστικά στοιχεία για τις συνθήκες σύλληψης κι εκτέλεσης  των 118 Σπαρτιατών στο Μονοδένδρι, τα οποία συμπεριλαμβάνονται στο βιβλίο του Χέρμαν  Φρανκ Μάγερ, «Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα». Άρα τα στοιχεία υπάρχουν, και δεν δικαιολογείται η συνολική ενοχοποίηση της σπαρτιατικής κοινωνίας.

                Από αυτά που δεν έχουν απασχολήσει ωστόσο την τοπική κοινή γνώμη, δύο ζητήματα είναι ίσως πιο σημαντικά.

                -Το θέμα της διεκδίκησης αποζημιώσεων από το γερμανικό κράτος, που θα αναδείκνυε εκ νέου και αυτό το ζήτημα, αντιμετωπίζεται ως ταμπού από τις ελληνικές κυβερνήσεις αλλά και τις τοπικές αρχές. Μόνο τοπικές γιορτές, όπου γίνονται, ή ατομικές πρωτοβουλίες²⁹, ασχολούνται πλέον με το θέμα.

Η επίσημη στάση είναι απλά να σηκώσουμε το χαλί και να αποκρύψουμε ό,τι θα έθετε σε αμφισβήτηση τις εξωτερικές σχέσεις της χώρας. Ενώ στον επιστημονικό χώρο, ο επελαύνων ιστορικός αναθεωρητισμός επιχειρεί να ανατρέψει τα δεδομένα, απενοχοποιώντας τους θύτες και στοχοποιώντας τα θύματα.

                -Επίσης ο ρόλος των Συμμάχων δεν έχει επαρκώς αναδειχτεί, ως προς την τοπική ιστορία τουλάχιστον. Να μην ξεχνάμε ότι ο ΕΛΑΣ ήταν τμήμα του Συμμαχικού Στρατού και το 8ο Συντ/μα του ΕΛΑΣ Λακωνίας εκτελούσε τις διαταγές του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής.

Την ίδια στιγμή βέβαια, που σε μυστική του έκθεση, ο Αρχηγός της αγγλικής στρατιωτικής αποστολής στην Ελλάδα Έντυ Μάγιερ, ομολογεί ότι είχε δώσει εντολή σε Άγγλους και Έλληνες πράκτορες του να τορπιλίσουν το έργο του ΕΛΑΣ/ΕΑΜ³⁰.

Η δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας ως αποτέλεσμα των εντολών αυτών δημιουργήθηκαν...

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~               

Συνοψίζοντας μερικές γενικότερες παρατηρήσεις:        

                Είναι περίεργο που η Σπάρτη έχει ένα είδος ιστορικού ορόσημου  τον Λεωνίδα του 480 π.Χ. και όχι το Μονοδένδρι του 1943 μ. Χ., όπως θα είχε κάθε δικαίωμα.

Η ομαδική εκτέλεση μερικών από τους καλύτερους πολίτες της, θα έπρεπε να είναι ένα (ανα)συγκροτητικό ταυτοτικό γεγονός.

                Αμέσως μετά την απελευθέρωση, δεν ήταν σπάνια τα φαινόμενα απόδοσης τιμών στους πατριώτες και πατριώτισσες που είχαν δώσει τη ζωή τους στην Αντίσταση κατά των γερμανικών δυνάμεων κατοχής (πχ στην ομιλία³¹ που εκφώνησε ο τότε Δήμαρχος Καλαβρύτων σε επίσημο μνημόσυνο που τελέστηκε στη μαρτυρική πόλη το 1945, παρουσία αντιπροσώπων του Αντιβασιλιά και της Κυβέρνησης³²).

                Εντύπωση προκαλεί το ότι δεν έχει συγκροτηθεί ένα συνολικά αποδεκτό αφήγημα, απόδειξη του οποίου είναι η αμφισημία του εορτασμού (επέτειος της θυσίας ή/και εορτή πολιούχου Σπάρτης) αλλά και του τουλάχιστον δισυπόστατου (σε Μονοδένδρι και Πάρκο ΟΤΕ) μνημείου.

 Η σημειολογία είναι παραπάνω από προφανής:

                -στο Μονοδένδρι παραμένει ο ταπεινός πέτρινος σταυρός, ως σημείο και εκδήλωση της ζωντανής συλλογικής μνήμης στη Λάκκα της εκτέλεσης. Το επίσημο μνημείο υπό τη σκιά της γαλανόλευκης, κατασκευασμένο από συγγενείς τα δύσκολα μετεμφυλιακά  χρόνια, επιχειρεί να αποφορτίσει πολιτικά και να τονίσει κοινωνικά το γεγονός.

Είναι εμφανής η ανάγκη προβολής του πνεύματος εθνικής ενότητας σε ένα ιδιαίτερα εχθρικό περιβάλλον, με απαλοιφή της αντιστασιακής ιδιότητας των θυμάτων και της ναζιστικής των θυτών. Ενώ τα σύμβολα του σταυρού, του πυρσού και του στεφάνου, θέλουν να εξάρουν το θετικό πρότυπο ενός συμβάντος  προβαλλόμενου ως εθνικού .

                -στο Πάρκο του ΟΤΕ το μνημειακό γλυπτό -χρηματοδοτημένο από τον Δήμο Σπάρτης-, ξεφεύγει από το τεταμένο κλίμα των προηγούμενων εποχών, αλλά ο συμβολισμός του είναι πολιτικός, έστω και με καλλιτεχνικά έγκυρο τρόπο: η εικονιζόμενη φιγούρα που ο δημιουργός ταυτίζει με εξ ουρανού άγγελο, είναι αντεστραμμένη, καταγράφοντας την ήττα, και θυμίζει πολύ αντίστοιχα ποικίλματα τάφων, σε μια προφανή πρόθεση να ενταφιάσουμε/λησμονήσουμε το δυσάρεστο παρελθόν.

Ενώ η αλφαβητική καταγραφή των θυμάτων επιχειρεί να αποδώσει δικαιοσύνη και ισοτιμία σε όλους τους εκτελεσθέντες (να τονίσουμε ότι μεταξύ τους υπάρχει μία γυναίκα, της οποίας τα άλλα στοιχεία είναι άγνωστα), παραλείποντας τα αξιολογικά κριτήρια του μνημείου στο Μονοδένδρι.  Μνημείο που εδώ, 52 χρόνια μετά, αφιερώνει “Η Σπάρτη στα παιδιά της”...

                Η αναφορά σε “διαιρεμένη μνήμη” μάλλον δεν μπορεί να αποτελέσει επαρκή ερμηνεία.

Αν και η εποχή των συμβάντων ήταν ιδιαίτερα ταραγμένη και διχαστική,  γενικά η θυσία των 118 δεν αμφισβητείται πλέον (εκτός από πολύ ακραίες εμπαθείς φωνές).

Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε μάλλον για επιδιωκόμενη λήθη από την πλευρά της επίσημης πολιτείας, απόπειρα ιδιοποίησης από την πλευρά του ΚΚΕ και αμηχανία από την πλευρά της κοινωνίας.

                Ο τίτλος της εκδήλωσης της Πνευματικής Εστίας Σπάρτης το 2021, “Η Σπάρτη Θυμάται?” (με έμφαση στο ερωτηματικό), είναι εύγλωττος.

                Πράγματι η κοινωνία της Σπάρτης, πολίτες και εκπρόσωποι μαζί, θέλουν να θυμούνται τους 118? Ή μήπως το θέμα θεωρείται λήξαν, θαμμένο κάτω από το, και σημειολογικά επιτύμβιο, μνημείο του ΟΤΕ, και τον, κρυμμένο πίσω από την πυκνή πλέον βλάστηση του Μονοδενδριού, ταπεινό πέτρινο σταυρό?

                Ταλαντευόμενη ανάμεσα σε ένα δυνητικά επαινετικό για την πόλη ιστορικό γεγονός, και σε ένα πολιτικά ακόμη βεβαρυμένο τοπικοεθνικό φορτίο, η Σπάρτη δεν φαίνεται να θέλει να αναμετρηθεί με το πιο πρόσφατο παρελθόν της.

                Η επιτέλεση τελετών και αθλητικών γεγονότων με επικέντρωση στον Λεωνίδα και τους 300 του (δυστυχώς με την εκδοχή της χολιγουντιανής ταινίας), η συχνή αναφορά στο -κατά την νυν δημοτική αρχή- “brand name” της που έχει συνδεθεί με την αρχαιότητα, είναι η πιο ξεκάθαρη απόδειξη της κατίσχυσης της εμπορευματοποίησης σε βάρος της ιστορίας. Το ρολόι της πόλης έχει σταματήσει στον 4ο π. Χ. αιώνα. Τουρισμός uber alles.

 Και ένα μόνο κομμάτι του παρελθόντος της, ανώδυνο, μακρινό και, σχηματοποιημένα ηρωικό γύρω από έναν μυθοποιημένο Λεωνίδα, εξακολουθεί να ζει στο παρόν της πόλης.

                Η σπαρτιατική κοινωνία, ως συλλογική μνήμη, δεν έχει επεξεργαστεί ακόμη το τραύμα της.

Αλλά, ελπίζουμε, δεν έχει πει την τελευταία της λέξη.

Άβα Μπουλούμπαση, ιστορική ερευνήτρια, μεταπτυχιακή φοιτήτρια για τη Δημόσια Ιστορία

[1] Βόγλης Πολυμέρης, περιοδ. ΙΣΤΟΡΙΚΑ, τ.47/Δεκ 2007, σελ.437 

[2] Περιοδικό Λακωνικά, τ.218, σελ.2 

[3] δημοσιευμένο αντίγραφο του ημερολογίου της 117 ορεινής Γερμ. Μεραρχίας 

[4] Εφημερίδα ΕΘΝΙΚΗ ΔΡΑΣΗ, 28.1.1945= “Στις 25 Νοέμβρη στο Μονοδένδρι χτυπήθηκαν 3 γερμανικά αυτοκίνητα με αποτέλεσμα 25 νεκροί και 10 τραυματίες. Λάφυρα: 20 όπλα, 2 οπλοπολυβόλα, 1 στάγερ και ολόκληρο το φορτίο των αυτοκινήτων με τρόφιμα και πυρομαχικά” 

[5] στη βάση ανακοίνωσης του στρατ.διοικητού Ελλάδος, της 27 Οκτ.1943 ότι “για κάθε φόνο Γερμανού στρατιώτη θα εκτελούνται 50 όμηροι και για κάθε τραυματισμό 10 

[6] Εφημ. ΕΘΝΙΚΗ ΔΡΑΣΗ του Συνασπισμού κομμάτων ΕΑΜ Λακωνίας της 14/6/1945 

[7] «…κι ένας μικρός ήρωας, πολύ μικρός για να δίνει στόχο στους άντρες του εκτελεστικού αποσπάσματος, βάζει πέτρες τη μία πάνω στην άλλη, ανεβαίνει, στέκεται όρθιος, γίνεται ίσος με τους άλλους . Η ψυχή του ήτανε ίση με τις ψυχές των άλλων, έγινε ίσο και το σώμα του, ίσο με το ανάστημα του Καρβούνη και του Γιατράκου, με το ανάστημα των άλλων, ίσο με το ανάστημα της πατρίδας». 

[8] 26-11-1969, Σ. Ψιμογεράκος,εξόριστος στην 7ετία στη Λέρο =”Το Μονοδέντρι θα διαβώ, θα βγω ψηλά στη χούνη,να συναντήσω τον γιατρό, τον Χρήστο τον Καρβούνη” 

[9] 4 /11/1964 λογοτεχνικό κείμενο του Πέτρου Λιακάκου για τους 118 Εθνομάρτυρες Σπαρτιάτες του Μονοδεντριού, στο περιοδικό «Δρόμοι της Ειρήνης» 

[10] Λυσσασμένες αλεπούδες, Κέδρος 2007 

[11] Θα μείνω εδώ με σας μαζίστο θάνατο όπως στη ζωή  Βούλα Δαμιανάκου 

[12] «Καισαριανή και Κούρνοβο Κρήτη και Μονοδέντρι“ 

[13] “Τ’ ειν’ το κακό που γίνηκε στο μαύρο Μονοδέντρι;” 

[14] Γ. Ρουμελιώτης-"Η ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΛΑΚΩΝΙΑ 1941-1945" 

[15] Γλεντής Κ. “Εφτά χρόνια στη Σπάρτη 1939-1944” 

[16] Ιωάννα Τσάτσου (1991),ΦΥΛΛΑ ΚΑΤΟΧΗΣ, Αθήνα: Εστία 

[17] 26/11/2016, στη γιορτή μνήμης και τιμής, την οποία διοργάνωσε ο Δήμος Σπάρτης στο Πνευματικό Κέντρο 

[18] 22-11-2015, 23-11-2017, 5-12-2019, 23-11-2022, Βαγγέλης Μητράκος 

[19] Πρακτικά Δ.Σ. 13.11.1963, Αποφ.125 

[20] Αρ.Πρωτ.36/8/8/13 στ΄, 21.11.1964 

[21] Εφημερίδα ΕΘΝΙΚΟΣ ΦΡΟΥΡΟΣ Λακωνίας 

[22] Εφημερ. ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 

[23] Δρουμπούκη Άννα Μαρία, Οι πόλεμοι της μνήμης συνεχίζονται, σελ.417 

[24] Άρθρο Σπ. Τζινιέρη στο περιοδικό Λακωνικά, τ.216, σελ.2, το αποδίδει σε συμβολισμό για παραπομπή στους 118 εξεγερμένους ναύτες της Κροστάνδης, 1917... 

[25] Γ. Ρουμελιώτης σελ 25 

[26] Στο ίδιο, σελ.223 

[27] Εφημερίδα ΕΘΝΙΚΟΣ ΦΡΟΥΡΟΣ, 6 Σεπτεμβρίου και 31 Δεκεμβρίου 1976 

[28] Ομιλία 22-11-2015 Βαγγέλης Μητράκος 

[29] σαν αυτή του γιατρού Στέργιου Αράπογλου που στις 9/5/2023 πέρασε και τίμησε το μνημείο στο Πάρκο του ΟΤΕ 

[30] Τ. Βουρνάς, Ιστορία της Νεώτερης και σύγχρονης Ελλάδας, τ. Γ΄, σελ.361 

[31] αντικομουνιστική- εφημερίδα ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ της 26/6/1945 

[32] “αι ομαδικαί σφαγαί των Καλαβρύτων και άλλων πόλεων δεν αποτελούν συμπτωματικόν γεγονός, αλλά είναι αποτέλεσμα του ιερού αγώνος υπέρ της ελευθερίας τον οποίον διεξήγαγε ο αδούλωτος ελληνισμός”